Nhạc sĩ Trịnh Hưng (phải)tới thăm nhà thơ Hữu Loan (trái) vào năm 2002. H́nh của Nhạc sĩ Trịnh Hưng.
“Những đồi hoa sim” Dzũng Chinh phổ thơ Hữu Loan, quư vị đang nghe Trường Vũ tŕnh bày …
Trở lại quê hương lần đầu tiên, nhạc sĩ Trịnh Hưng về thăm miền Bắc, có ư t́m nhà thơ Hữu Loan nhưng khi đó không người nào dám chỉ đường cho ông v́ họ c̣n e ngại t́nh trạng nhà thơ Hữu Loan bị cấm liên hệ.
Đến chuyến về năm 2002, nhạc sĩ Trịnh Hưng mới gặp được người chỉ đường tới chỗ nhà thơ Hữu Loan sinh sống ở thôn Vân Hườn, huyện Nga Sơn. Từ Thanh Hóa vào hai mươi cây số. Thế là sau hơn năm mươi năm trôi dạt theo gịng lịch sử, hai anh em nghệ sĩ mới gặp lại nhau, biết bao điều để nói.
Như những thanh niên khác, họ đem lư tưởng và tuổi trẻ ra nhiệt thành tham gia kháng chiến chống Thực dân Pháp, nhưng sau khi nước nhà được độc lập th́ họ dần hiểu ra về đường lối Cộng sản, và đều thất vọng.
Từ khi Trịnh Hưng về Hà thành th́ Hữu Loan ra sao? Nhà thơ thuật lại rằng chứng kiến tận mắt những vụ đấu tố, thấy sự đảo lộn của đạo lư luân thường, ông quá chán nản chủ nghĩa Cộng sản nên bỏ ngũ, về quê.
Bài thơ “Màu tím hoa sim” ông viết vào năm 1949 để khóc thương người vợ trẻ vắn số th́ bị coi là mang t́nh cảm “tiểu tư sản” của thành phần trí thức.
"Chiếc b́nh hoa ngày cưới thành b́nh hương" vẫn đặt trên bàn thờ. H́nh của Nhạc sĩ Trịnh Hưng.
Bài ấy đem lại tiếng tăm cho Hữu Loan nhưng đồng thời cũng kéo theo lắm hệ lụy. Tài làm thơ, học thức cùng với vóc dáng cường tráng đă khiến ông bị ghen ghét.
Năm 1956, phong trào Văn nghệ sĩ đ̣i tự do sáng tác, bị đẩy thành một vụ án văn học, rồi thành vụ án chính trị. Nhiều văn nghệ sĩ trong nhóm “Nhân văn - Giai phẩm” bị treo bút, bắt đi lao động, cải tạo, tù đày. Hữu Loan th́ tham gia các tạp chí “Nhân văn” và “Đất mới” thành ra bị quản thúc tại quê nhà, và cấm không được liên hệ với ai.
Từ một người trí thức (có Tú tài Tây vào năm 1941 nhưng khước từ làm việc với Tây) xuống thành một kẻ đi đánh giậm kiếm vài con tôm con tép; đục đá, thồ về đổi lấy ngô khoai để sống c̣n, mà vẫn bị gây cản trở, và luôn bị theo dơi.
Kế đến trong cuộc chuyện tṛ với Trịnh Hưng, ông kể lại về các vụ bị đầu độc và cả mưu sát nữa! về bài thơ “Màu tím hoa sim” một trong các nguyên do khiến Hữu Loan bị trù dập, th́ nhạc sĩ Trịnh Hưng ghi lại và thuật với ban Việt ngữ đài chúng tôi như sau: (Xin theo dơi trong phần âm thanh bên trên) “Màu tím hoa sim” Hồng Vân diễn ngâm …
Chúng tôi cũng điện thoại về Nga Sơn hỏi thăm sức khỏe nhà thơ Hữu Loan, và yêu cầu ông đọc tác phẩm “Màu tím hoa sim” gửi đến quư thính giả: (Xin theo dơi trong phần âm thanh bên trên) “Màu tím hoa sim” Hồng Vân ngâm …
Với những lời xuất phát tự con tim đớn đau, bài thơ ấy đă gây xúc động và chiếm ngay được ḷng mến thương của mọi người. Các nhạc sĩ ở Saigon chọn để phổ, là Dzũng Chinh với bài “Những đồi hoa sim”, Phạm Duy soạn thành bài “Áo anh sứt chỉ đường tà”, Duy Khánh với “Màu tím hoa sim”, Anh Bằng với “Chuyện hoa sim”, đều được thâu băng đĩa, và hát đến giờ.
“Chuyện hoa sim” Như Quỳnh hát …
Ngoài ra, bài thơ ấy c̣n là nguồn cảm hứng cho các nhạc bản “Tím cả chiều hoang”, “Tím cả rừng chiều”, …
Được nhiều người coi là bài thơ t́nh hay nhất của Việt Nam, bài “Màu tím hoa sim” cũng đă được dịch sang Anh ngữ.
“Áo anh sứt chỉ đường tà” qua giọng hát Thái Thanh … Mối t́nh của Hữu Loan với cô Lê Đỗ thị Ninh ly kỳ thật đấy! Biết từ khi cô bé vừa chào đời, cưới th́ chú rể 33 tuổi, c̣n cô dâu mới 17.
H́nh bà Hữu Loan vào năm 2005, là người con gái nhà địa chủ mà cha mẹ bị đấu tố. Hữu Loan đă bất chấp, đem cô về, lấy làm vợ từ năm 1953.
Khoảng hai tháng sau, nghe tin vợ bị tai nạn chết, Hữu Loan sững sờ, buông tách nước rơi xuống vỡ tan mà không hay biết. Ông lấy xe đạp, đạp ngay về (lối chừng 60 cây số)
“Áo anh sứt chỉ đường tà” Anh Dũng hát tiếp … Khóc thương người vợ mới cưới nhưng đoản mệnh, những lời thơ tuôn trào theo nước mắt, ông ghi thành bài “Màu tím hoa sim”.
Quá đau khổ, Hữu Loan phát ốm. Người lính cận vệ đem áo đi giặt, thấy bài thơ ấy trong túi, mới chép lại. Đến hôm đoàn quân qua huyện th́ anh ta trao cho bà mẹ vợ ông. Từ đó, bài thơ “Màu tím hoa sim” lan truyền từ người này sang người kia, và ai nghe cũng rất xúc động.
“Màu tím hoa sim” Duy Khánh phổ nhạc và tŕnh bày …
Thy Nga: Thưa nhà thơ Hữu Loan, chúng tôi nghe nhạc sĩ Trịnh Hưng thuật lại là “chiếc b́nh hoa ngày cưới thành b́nh hương” tới nay vẫn được đặt trên bàn thờ trong nhà, phải thế không ạ?
Nhà thơ Hữu Loan:Vẫn đang trên bàn thờ.
“Những đồi hoa sim” Phương Dung ca …
Bốn năm sau cái chết của vợ, khi Hữu Loan làm Trưởng pḥng Tuyên huấn và Chính trị Sư đoàn th́ cùng huyện, có một gia đ́nh địa chủ rất yêu nước thương người, thường cho tá điền gánh gạo đến chỗ đóng quân để ủng hộ.
Nhưng rồi, vợ chồng ông bị đem ra đấu tố, bị chôn để hở cái đầu cho trâu kéo bừa qua lại tới chết. Đứa con gái duy nhất của họ, năm đó 17 tuổi th́ bị đuổi ra khỏi nhà, và cấm không ai được liên hệ, hoặc thuê làm công.
Hữu Loan nhớ ơn ông bà, t́m xem cô gái ấy sống ra sao th́ thấy cô rất đói khổ, bèn đưa về, lấy làm vợ, bất chấp lệnh cấm lấy con cái địa chủ.
Thật là điều mà hiếm ai dám làm, quư vị nhỉ. Đó là vào năm 1953, rồi th́ vợ chồng cùng nhau trải qua bao cảnh khổ cực nhưng rất hạnh phúc và có 10 con.
Thy Nga: Xin hỏi thăm sinh hoạt của ông hiện nay ra sao ạ?
Nhà thơ Hữu Loan:Tôi th́ sinh hoạt b́nh thường. Ngày trước th́ họ g̣ ép ghê lắm nhưng mà không g̣ ép nổi. Tôi làm lấy, bây giờ tôi có vườn, có ao, gia đ́nh canh tác lấy cái ăn.
Thy Nga: Nhà thơ hết bị quản chế là từ hồi nào ạ?
Nhà thơ Hữu Loan: Bị suốt thế thôi! Quản chế, kiếm cách để không cho tôi đi đâu nhưng mà có cái là cánh đấy không biết cái ǵ hết. Nhiều cái, không đứa nào biết, lại phải hỏi tôi, cho nên lại phải nới cái bao vây tôi ra, chứ không dám bao vây hẳn. Cũng chả áp tôi được.
* Nhiệt huyết của tuổi trẻ, Hữu Loan đem ra phục vụ đất nước nhưng rồi lại bị trù dập đày ải thành ra sau này, ông không ngừng công kích chế độ. Ông thuật lại:
Cái hồi ấy, ai cũng tôn vinh ông Hồ nhưng mà riêng tôi, tôi bới, chửi luôn ngay trước Đại hội. Cái bữa tôi bới như thế, giới phụ nữ hoan nghênh lắm.
Họ mang bao nhiêu là hoa đến tặng, để đầy cái bàn của tôi, và nói rằng “Cái người nói thẳng, nói thật như ông là nên sống để cho dân nhờ, c̣n cái loại ăn điêu nói hớt th́ nên chết lăng bay đi”. Thế là họ làm rầm cả Đại hội.
Hồi bắt tôi th́ cánh phụ nữ ấy mà, họ phản đối và biểu t́nh. Nói chính ngay là tôi không khuất phục bao giờ hết. Bắt tôi cũng chả nổi.
Nhận được hết. Cái tác quyền đấy th́ tôi cũng sẽ xây dựng, sắm sửa các cái thứ để sinh sống mà. Nếu có thời giờ th́ lên chỗ tôi đây, nói chuyện cho vui.
Nhà thơ Hữu Loan
* Nói đến ḷng cảm mến th́ nhà thơ Hữu Loan kể lại là có lần, một mật vụ được giao lệnh sát hại ông nhưng anh ta lại thú thật với ông là
“Người ta bố trí tôi để giết ông nhưng mà tôi là cái thằng rất yêu quê hương, yêu quê tôi. Tôi nhớ quê, tôi đem cái bài thơ của ông, cái bài thơ Yên Mô đấy, để tôi đọc cho đỡ nhớ th́ tôi không thể nỡ giết ông, là v́ ông tả cái quê tôi hay quá!”
Ngoài bài “Yên Mô”, Hữu Loan c̣n làm nhiều bài thơ khác trong thời gian lao động, mà nổi tiếng là các bài “Đèo Cả”, “Ṭ he”, “Những làng đi qua”, “Hoa Lúa”, …
Nhà thơ Hữu Loan cũng kể lại là vài năm sau này, có các sinh viên tới Nga Sơn t́m hỏi ông về thơ để làm luận án ra trường. Ông tiếp đón nhưng khuyên các em là không nên làm bài về ông v́ sẽ bị đánh hỏng. Quả nhiên là thế!
Và chuyện ngộ nghĩnh nữa là nhà thơ Hữu Loan có con trai lấy vợ miền Nam. Hôm đám cưới, người ta kéo đến coi mặt chú rể th́ ít, mà là để ngó cha của chàng rể, “cái ông Màu tím hoa sim” th́ nhiều.
“Những đồi hoa sim” Phương Dung ca tiếp … Vào năm 2002, tới thăm nhà thơ Hữu Loan, thấy chỉ có một cái giường tre của vợ chồng nhà này v́ vậy, nhạc sĩ Trịnh Hưng ngồi chơi đến quá chiều là phải đi xe ôm ra tỉnh, ngủ khách sạn, để sáng hôm sau lại vào nghe Hữu Loan kể lại những chặng đường gian khổ của ông. Hai mươi cây số đi, hai mươi cây số về, 4 ngày như thế.
Nay đă 91 tuổi ta tuy nhiên, nhà thơ Hữu Loan vẫn khỏe, chỉ bị chứng phong thấp, hậu quả của những năm dài lao động trong điều kiện khắc nghiệt.
Chúng tôi hỏi chuyện tiếp là theo nhạc sĩ Trịnh Hưng cho hay th́ từ tháng Ba năm nay, nhà thơ đă có điện thoại và cuộc sống thoải mái hơn, ít ra là về vật chất, do con cái thành đạt.
Quư thính giả có biết là giờ đây, ông bà Hữu Loan có bao nhiêu con cháu không? để ông nói nhé
“Tôi bây giờ đông lắm. Có lẽ trên một trăm, cả con cháu ấy!”
Thy Nga: Con cháu, ông bà có trên một trăm người! Chúng tôi cũng nghe nói là mặc dù bị nhà cầm quyền cản trở việc học nhưng các cô cậu vẫn cố gắng học lên?
Nhà thơ Hữu Loan:Đúng rồi, thành đạt hết rồi. Con út, thằng Đán ấy, là tiến sĩ về xây dựng.
Thy Nga: A! ngành xây dựng th́ chắc là cậu ấy xây lại nhà cho cha mẹ, và cuộc sống gia đ́nh khá hơn trước
Nhà thơ Hữu Loan: Vâng, khá nhiều. Tôi bây giờ đầy đủ th́ cánh kia cấm đoán không được nữa rồi.
* Quư vị nhiều người chắc đă nghe về chuyện một doanh nghiệp trong nước là ViTek, viết tắt của Viet Technology Corporation, xin chuyển nhượng bản quyền bài thơ “Màu tím hoa sim” của Hữu Loan. Đó là vào tháng 12 năm 2004, và lần đầu tiên ở nước ta, có sự kiện mua tác quyền như vậy!
Giám đốc công ty Vitek nói là có nhiều bài thơ viết về chiến tranh nhưng Vitek chọn bài thơ “Màu tím hoa sim” v́ đó là tiếng ḷng của một người lính chiến khóc vợ. Vợ anh chết trẻ, do chiến tranh gián tiếp gây ra.
“Màu tím hoa sim” Hoàng Oanh diễn ngâm …
Vẫn theo lời ông giám đốc Vitek th́ đây là một h́nh thức bảo vệ sản phẩm văn hóa, công ty Vitek sẽ lưu giữ và phổ biến bản chuẩn nhất để tác phẩm khỏi bị mai một.
Chúng tôi hỏi lại nhà thơ Hữu Loan về việc đó.
Nhà thơ Hữu Loan: Bán bản quyền cho họ 150 triệu. Th́ họ ghi thành băng thành đĩa để họ bán ra thị trường đấy.
Thy Nga: 150 triệu đồng, nhận được một lúc hết?
Nhà thơ Hữu Loan: Nhận được hết. Cái tác quyền đấy th́ tôi cũng sẽ xây dựng, sắm sửa các cái thứ để sinh sống mà. Nếu có thời giờ th́ lên chỗ tôi đây, nói chuyện cho vui.
Thy Nga: Dạ vâng, cám ơn nhà thơ nhiều lắm.
Xin cám ơn nhà thơ Hữu Loan đă dành cho ban Việt ngữ đài chúng tôi buổi phỏng vấn hôm nay.
Trong âm thanh ca khúc “Áo anh sứt chỉ đường tà” qua giọng hát Anh Dũng, Thy Nga xin kết thúc chương tŕnh, chào tạm biệt quư vị.
