Đă từ lâu, chữ sến đă hiện diện trong ngôn ngữ Việt Nam; hay đúng ra chữ "sến" đă hiện diện trong ngữ vựng của văn hóa miền nam Việt Nam. Chữ "sến" từ đâu đến, ai đă khám phá và phát động chữ này trong tiếng Việt th́ người viết không thể xác nhận chính xác. Rất tiếc rằng Việt Nam chưa dựng lên cái gọi là Hàn Lâm Viện Ngôn Ngữ như một số quốc gia, nên một số ngữ vựng được tự do phát triển, theo từng vùng và đồng thời chịu ảnh hưởng của bối cảnh lịch sử và xă hộị Từ lúc c̣n nô đùa vô tư cùng đám bạn trong xóm và tại trường học, tôi đă ít nhiều quen biết với chữ "sến", có lúc chính tôi và một số bạn bị gán hay bị chỉ trích " Sến quá mày ơi !" nhưng thật t́nh chính tôi và các bạn tôi cũng không tài nào giải thích nổi chữ sến nghĩa là ǵ. Nhưng khi bị gán cho cái gọi là "sến" th́ không ai bảo ai, không mấy ai hài ḷng hoặc có khi phá lên cười một cách thích thú hay tệ hơn đó là "quê độ".
Một số tác giả cho rằng chữ "sến" do chữ "sale" trong Anh ngữ được đọc trại đi. V́ lẽ hàng ế ẩm hay phẩm chất kém cỏi nên bán rẻ hơn b́nh thường, nhưng khi chuyển qua tiếng Việt trong cái gọi là tiếng lóng th́ "sến" có ư diễn tả những ǵ tầm thường dựa trên tính "dỏm" hay "rẻ tiền". Nhưng anh ngữ chỉ thông dụng trên quê hương Việt Nam khi có sự xuất hiện của các người lính viễn chinh xứ cờ Hoa, do đó giả thuyết trên đây không mấy đứng vững v́ các bậc lăo thành công nhận rằng tiếng "Marie Sến" đă xuất hiện từ thời Tây c̣n đô hộ. Vậy chữ "sến" bắt buộc phải hiện hữu trước khi chữ "Marie sến" ra đời vào thời Tâỵ Theo các trưởng lăo, th́ chữ sến không được mấy ưa chuộng, khi nhắc đến chữ "sến" th́ gương mặt các cụ thay đổi như thế nào th́ người viết không cần giải thích thêm nhiềụ Có lẽ các cụ liên tưởng đến "marie sến" chăng ? . Khi nhắc đến "ma ri sến" th́ người đời thường liên tưởng đến các cô, các bà có dáng điệu đỏng đảnh, áo quần hở hang, đôi khi đi kèm theo một dáng dấp gọi mời . Không ai bảo ai, nhưng tự nhiên, chữ sến không được ái mộ trong quần chúng. Có người lại cho rằng chữ "sến" bắt nguồn từ chữ "sen".
Theo tự điển của ông Nguyễn Văn Khôn th́ chữ "sen" dùng để chỉ người giúp việc trong nhà. Trong xă hội Việt Nam vào thời cận đại th́ người giúp việc trong nhà thường được đảm nhận bởi các cô gái nhà quê, kém học thức hay không muốn nói là thất học. đa số, họ v́ miếng cơm manh áo và lánh nạn chiến tranh nên phải trôi giạt lên thành phố. V́ kém học thức nên họ chỉ t́m được những việc nặng nhọc tay chân mà đa số là giúp việc nhà cho các gia đ́nh giàu có hoặc trong các cửa hàng. Qua hai giả thuyết trên, chúng ta thấy xuất xứ của chữ "sến" hoàn toàn khác biệt nhau, một giả thuyết dựa trên ngoại ngữ và một giả thuyết dựa trên Việt ngữ. Tuy nhiên, điểm tương đồng giữa hai giả thuyết này là sự tầm thường. Cũng có thể v́ kiến thức kém cỏi nên các cô gái giúp việc trong nhà hấp thụ cái gọi là "văn minh tây phương" khác với dân sành điệu. Họ thu nhận văn hóa tây phương theo cái nh́n của một người dân quê vốn chất phác đơn giản, mà cách ăn mặc theo thời trang là một thí dụ điển h́nh nhất. Thông thường nữ giới ưa chuộng mỹ phẩm, mà các cô hành nghề giúp việc cũng không phải là ngoại lệ, ít nhiều các cô cũng để ư nhận xét cách ăn mặc, các loại mỹ phẩm trang sức mà bà chủ hoặc cô chủ xử dụng hằng ngày. Ngoài ra v́ tài chánh eo hẹp nên họ chỉ đủ sức với tay đến các lọai mỹ phẩm hoặc các loại quần áo rẻ tiền. Với lối trang sức này, đôi khi tạo nên những h́nh ảnh khôi hàị V́ đa số họ là gái quê nên tính t́nh chất phác mộc mạc, thật thà nên đôi khi trở thành ngớ ngẩn buồn cười, người đời v́ thế gán cho cái tên "sến" chăng ? Người dân miền nam nói riêng, Việt Nam nói chung thường có khuynh hướng diễn tả viển vông, mà trong ngôn ngữ b́nh dân thường gọi "nói ḷng ṿng" hoặc "nói gần nói xa"; đây là một lối nói bắt người nghe phải suy nghĩ nên thay v́ so sánh hay xếp hạng một cá nhân nào đó vào tầng lớp "sen" th́ họ đọc trại thành "sến" chăng ? Hay phải chăng họ e ngại khi gọi đích danh "sen" mà phải nói trại thành "sến" ?. Cuộc đời của các cô gái làm công này tuy khổ cực nhưng không hẳn là họ không biết rung động. Theo lời các trưởng lăo th́ ngày xưa, cái thuở mà tiện nghi tân tiến chưa du nhập vào Việt Nam, th́ mỗi chiều, sau khi hoàn tất các công việc trong nhà, các cô phải quảy gánh ra giếng nước hoặc các ṿi nước công cộng mà người b́nh dân thường hay gọi phông-tên (fontaine). Tuy họ kém học thức nhưng họ cũng biết rung động như bao người khác, những mối t́nh "gánh nước đêm trăng" đă được ghi lại rất nhiều trong văn chương. Những mối t́nh này cũng không đi ra ngoài định luật thông thường, có người nên duyên đầm ấm, cũng có người tan vỡ, đôi khi có cô c̣n bị vương vào những trái ngang bẽ bàng. Bút mực của một số tác giả đă đổ xuống để nói lên cái nhọc nhằn bất công của xă hộị Theo thiển ư của người viết có lẽ trong một lúc nào đó các ông nhà báo vui tính ghép chữ marie vào chữ sến để làm câu chuyện vui trong ngày nhân dịp một "x́ căng đang" (scandal) nào đó . Đến đây, chữ "sến" chỉ là danh từ, dùng để diễn tả một hạng người, một tầng lớp trong xă hội Việt Nam, nó không hàm ư mỉa mai hay châm biếm.
Nhưng khi chữ "sến" được người đời chấp nhận trong ngôn ngữ hàng ngày và biến chuyển dần dà thành tiếng tĩnh từ th́ nó lại mang một ư nghĩa không mấy thiện cảm, đôi khi mang lại nhiều bực ḿnh khó chịu. Khi "sến" là tiếng tĩnh từ th́ nó diễn tả t́nh trạng thiếu hài ḥa hoặc thiếu óc thẩm mỹ, hoặc tầm thường, hoặc dị hợm khó coi . "Nhân chi sơ tánh bổn thiện", sến khởi đầu là hiền lành vô tội vạ nhưng dần dà "sến" biến thành những lố lăng khó coi mà điều quan trọng bậc nhất là người "sến" thường rất tự hào "ngon lành". Sến không phân biệt tuổi tác, tŕnh độ học vấn, cũng không phân biệt ngành nghề và chức sắc trong xă hội . Sến đă lan tràn khắp nơi, và nhất là không phân biệt phái tính. Chữ "sến" ngày nay không giới hạn cho phái nữ mà nó cũng được áp dụng cho cả nam giớị Nếu một anh chàng ăn mặc loè loẹt với áo hoa, màu sắc sặc sở, tóc chải mượt mà cùng cặp kính râm, chắc hẳn thiên hạ sẽ phê phán "thằng cha đó sến thiệt !". Hơn thế nữa, ngoài việc diễn tả cách trang sức, trong vài trường hợp, chữ "sến" cũng được dùng để diễn tả một hành vi khôi hài khác thường mà ai đó đă thu lượm từ một vài lớp tuồng cải lương, tuy vậy sến không đi đôi cùng cải lương. Nếu một ai đó lượm lặt vài câu hát hay câu nói văn hoa trong một tuồng cải lương th́ sớm muộn người ấy sẽ bị phê b́nh "sến quá ". Hoặc trong trường hợp; bất luận nam nữ, xử dụng các sáo ngữ không đúng chỗ th́ bị phán ngay là "sến" để thay cho thành ngữ "dốt hay nói chữ "; một thành ngữ có tác dụng khiêu khích khá mạnh. Một thanh niên, một học sinh trung học đang tuổi "biết đợi biết chờ" rất sợ chữ "sến" ; nếu không may, những chiếc áo dài trắng phán rằng "đằng ấy sến quá " th́ đường t́nh duyên của anh ta chắc chắc không dài bao nhiêu, đôi khi bị bế tắt hoàn toàn là khác. Hoặc khi, bạn bè chế nhạo người bạn rằng " con bé đó sến quá " th́ chắc rằng anh chàng kép sẽ không mấy hài ḷng.
Ngôn ngữ phát triển đồng thời với những phát triển về mặt xă hội và văn hóa, chúng ta hẳn c̣n nhớ những câu nói như "sức mấỷ" , "bỏ qua đi tám" , "năm trên năm" , " c̣n lâu" , v.v.. Chữ "sến" cũng không phải là một trường hợp đặc biệt. Sau khi xuất hiện một thời gian "sến " biến dạng, đi từ một danh từ sang tĩnh từ để diễn tả từ hiện thực đến trừu tượng. Tôi vẫn c̣n nhớ rơ, khi c̣n theo học trung học vào những năm 1968 - 1970; có lần ba tôi đă rầy "sến là cái ǵ ?". Thú thật cho đến ngày nay tôi hăy c̣n mập mờ chưa thấu rơ định nghĩa chính xác của chữ này . Ngoài nhận định về cách phục sức, người miền nam dần dà theo đà phát triển của xă hội đă dùng chữ "sến" để diễn tả những câu nói vô duyên, thiếu cảm t́nh hoặc những sáo ngữ không đúng chỗ . Một cách tổng quát, nếu người đời không thích một cá nhân v́ tánh chất tầm thường, thiếu hài ḥa, v́ một hành vi lố lăng khó coi, v́ trong cách ăn nói giao thiệp thiếu sót tính chất lịch sự tao nhả và lễ độ đều bị phán rằng "SẾN".
Tại thành phố Sàig̣n, vào những năm trước ngày tháng 4, 1975 ; chữ sến đă được kết hôn với âm nhạc tạo thành một giai điệu gọi là "nhạc sến". Làm thế nào để định nghĩa "nhạc sến"?, mặc dầu rất thông dụng trong dân gian. Đa số các bản nhạc sến được viết theo giai điệu Rhumba, Bolero, Ballade đôi khi được kết hợp với giai điệu của ngũ cung mà đàn tranh và đàn độc huyền không thể thiếụ Lời nhạc sến rất đơn giản , mộc mạc, rất thịnh hành nơi "phông tên", bến xe đ̣, bến xe buưt, tại chợ Cầu Ông Lănh, chợ Cầu Muối , bến đ̣ Thủ Thiêm, Chợ An Đông v.v... V́ lẽ đó tất cả các bài hát nào, thể loại nhạc nào được các chị gánh nước, các chú phu xích lô hay thợ thuyền; nôm na gọi chung là giới b́nh dân, ưa thích và hát nghêu ngao trong những lúc rảnh rỗi đều được gọi là nhạc sến. Điều này rất hiển nhiên, mấy ai đă chứng kiến giới b́nh dân hát "Nắng có hồng bằng đôi môi em, mưa có buồn bằng đôi mắt em" (Như cánh vạc bay _ Trinh Công Sơn ) hay " Một mai em đi ngày tháng bơ vơ giận hờn" ( Một mai em đi _ Trường Sa) hoặc " Từ giă hoàng hôn trong mắt em, tôi đi t́m những phố không đèn" ( Mái tóc dạ hương).
Không riêng ǵ các loại nhạc khác tại Saigon, đa số nhạc sến vẫn xoay quanh những bản t́nh ca viết cho những dang dở, các ca khúc diễn tả một cuộc t́nh mà đôi t́nh nhân phải chịu những cảnh bẽ bàng v́ những môn đăng hộ đối, v́ những khó khăn trong cuộc đờị Bài hát mang tính than thở kể lể dài ḍng cuộc đời éo le, ḷng người thay đổi nhanh như những lúc trời chợt nắng mưa.
"Tại anh đó nên duyên ḿnh dở dang _ em , em nào mộng mơ quyền quư cao sang" " ngày xưa mỗi lần em buông tiếng hát _ Th́ anh tay phím nắn nót cung đàn _ Từng nhịp nhặt khoan anh ru hồn theo tiếng tơ. Nhẹ nhàng lời ca em thăng trầm theo từng lúc _ Và rồi hờn yêu anh mỗi lần em hát sai, em nũng nịu cười nói sai là tại anh " (Giọng ca dĩ văng) "buồn vào hồn không tên, thức giấc nửa đêm nhớ chuyện xưa vào đời" (Nửa đêm ngoài phố) "vừa biết mai này em đi lấy chồng, thương hoài bến đ̣ thương ca? gịng sông, ngày vu quy em đă đến, buồn chi em ơi đừng khóc, chớ lo ǵ đă có người thay" (Tiễn em theo chồng) "em có c̣n thương nhớ ǵ không _ trong những đêm lạnh giá canh dài _ một ḿnh lẻ bóng đơn côi, lời yêu ai đành gian dối kỷ niệm đầu che khuất vành môi" (T́nh đời II)
Trong t́nh trường, đa số các cô gái hay các chàng trong kiếp nghèo phải gánh chịu đau thương, đôi khi lại là do hoàn cảnh chinh chiên điêu linh mang lạị "đêm đêm tôi vẫn về bên mùi hương hoa sứ, nâng niu cây đan đ́u hiu thương môi ti nh đầu _ Bơ vơ tiêng đàn lời ca em vê đâu _ đàn ngân lênh buồn tênh rớt rơi cung sầu" (Hoa sứ nhà nàng)
" .. chiều nay tôi về thăm mái nhà xưa _ t́m em nhưng em c̣n đâu nữa, ngườ i xưa đă sang ngang rồi _ một ḿnh chiều nay trên lối nhỏ ngập lá bay _ chợt nh́n giàn hoa leo quanh nhà đang nở tím , kỷ niêm ngày xưa trong tim nghe quá chua cay _ lặng buô n tôi quay gót bỗng thoáng nghe lệ ướt mi " (Căn nhà dĩ văng )
"Một hôm tôi đên t́m em để từ giă lên đường _ Gửi lại phố phường chuyện đôi ḿnh thương mai xa cách ngàn phương _ Cuộc đời sương gió, chiến chinh nơi miền xa qua những vùng xa lạ quá - Quê hương bao la, những chiều đóng quân ven rừng, gặp hoa trắng ngày xưa thương em nói sao cho vừa" (Người em xóm đạo). Tương tự như các thể loại nhạc khác, nhạc sến cũng có các danh ca chuyên trị. Chắc không ai phủ nhận ca khúc "Nỗi buồn gác trọ". không thể thiếu nữ ca sĩ Phương Dung, và cô ca sĩ này không thể nổi tiếng nếu không co bài hát này. Cũng như nếu không có Chế Linh, Thanh Tuyền, Giang Tử , Giáng Thu, Thiên Trang, Giao Linh v.v. th́ nhạc sến chắc không thể đạt đên tột đỉnh trong xă hội Nam Việt Nam. Với một cấu trúc đơn giản, giai điệu trầm bổng nhịp nhàng gần gũi với cổ nhạc nam phần, lời ca man mác mang màu sắc b́nh dân, nặng về kể lể sướt mướt mà các nhạc si trứ danh như Trúc Phương, Tú Nhi, Lam Phương, Duy Khánh, Mạnh Phát, Châu Kỳ, Hoài Linh v.v. đă đóng góp một phần không nhỏ cho nền âm nhạc Việt Nam. Họ đă tạo cho âm nhạc Việt Nam một sắc thái đặc biệt, nhất là sự hài ḥa, kết hôn giữa các giai điệu tây phương và cổ nhạc Việt Nam. Chăc chắn khán giả sẽ không mấy hài ḷng nếu một số ca khúc thuộc "nhạc sến" mà thiếu đàn tranh hay độc huyền cầm th́ như "chết nửa đời người", như một tô phở thiếu hành ng̣ độc đáo hơn nữa nếu bài " Nhớ người yêu" không được người ca sĩ ngâm nga mở đầu bằng bốn câu thơ
nhiều đêm thức trọn nhớ thương em nhớ quá làm sao biết ngơ t́m tay trắng anh nào mơ với mộng nên t́nh hai đứa vẫn chưa yên
th́ mất cả cái hương vị, mất cái độc đáo của "nhạc sến".
Cũng trong giai đoạn này, giới sành điệu về âm nhạc được phân định một cách rất rơ ràng. Giới trung lưu ở thành phố hay giới sinh viên học sinh th́ đón nhận và ủng hộ các ca khúc thuộc loại thời thượng, trưởng giả. Các ca khúc này được tŕnh bày tại các vũ trường với lời lẽ văn hoa trau chuốt cùng các giai điệu hiểm hóc . Trong khi đó giới b́nh dân và lính tráng th́ đón nhận và ủng hộ nồng nhiệt gịng nhạc sến. Mặc dầu vậy, tuy không chính thức thành văn bản trong các thống kê, nhưng ai cũng ngầm hiểu rằng một số không nhỏ giới sành điệu trong tầng lớp trung lưu trí thức kể trên vẫn ái mộ nhạc sến . Họ mến mộ nhạc sến, nhưng không dám chánh thức vỗ ngực thố lộ v́ sợ bị chê bai là "đồ cải lương" , "sến thiệt" . Họ phải tỏ ra sành điệu với các điệu nhạc của Trịnh Công Sơn, Ngô Thụy Miên, Lê Uyên Phương, Vu Thành An, Trường Sa (trước khi chuyển qua viết t́nh ca, nhạc sĩ Trường Sa đă sáng tác một số ca khúc thuộc loại .... nhạc sến) , Lê Hựu Hà, Nguyễn Trung Cang v.v. đây cũng là giai đoạn mà hiện tượng hippy bắt đầu viếng thăm đất Giao Chỉ, nó kéo theo vào xứ An Nam một luồng gió mới, nó đă tạo một hiện tượng lạ đánh vào giới thanh niên miền Nam, mà hậu quả là gịng "nhạc trẻ" được khai sanh trên miền nam Việt Nam. Thời điểm "hippy" thịnh hành cũng là lúc chiến tranh leo thang tột đỉnh và tàn khốc nhất, đây là lúc mà chủ đề người lính trận miền xa được nhắc đến nhiều nhất mà không một thể loại nhạc nào khác có thể đáp ứng kịp thời bằng gịng nhạc sến với những "Ngoại ô buồn" , "Ngày sau sẽ ra sao" , "Ba tháng quân trường" , "Thư vê em gái thành đô", "Căn nhà ngoại ô" , "Thành phố buồn" , "Biễn mặn", "Chúng ḿnh 3 đứa", "Vọng gác đêm sương", v.v. Nhưng lúc cô đơn nơi tiền đồn heo hút, ăn ngủ và chiến đấu trong các giao thông hào và hố cá nhân, chắc chắn những Mozart, Beethoven hay Beattle, Adamo, Art Sulivan, Andy Gibbs không thể nào cảm thông với tâm tư của người lính trận bằng giọng ca của Chế Linh, Nhật Trường, Phương Hồng Quế, Thiên Trang, Thanh Tuyền, Giao Linh v.v..
Thời gian cứ trôi, những ảnh hưởng tân thời, hoàn tất công tŕnh chinh phục trong cấp thời phải trả lại cái thân thuộc, cái âm hưởng và những giai điệu quê hương. Ngay trong các tầng lớp; tự xưng la trí thức cao cấp kể trên cung có người dần cảm nhận được vài nét trong thứ âm nhạc tâ m thường kiạ Thiễn nghĩ, một sinh viên phải nhập ngũ theo lệnh Tổng động Viên, anh phải giă tư mai tóc dài xum xuê, chiếc áo sơ mi cổ to, chiếc quần ống loa với đôi giầy da đế cao to bản để khoác lên ḿnh bộ đồ trận màu hoa rừng, thi bài hát "Ba tháng quân trường" và "Vườn tao ngộ" có lẽ dễ gây xúc động hơn ca khúc "Aline" , "Belle" hay "Adieu sois heureuse" hoặc "Yesterday", "Let it be" hay "Imagine". Sau thời gian huấn luyện, đên lúc ra đơn vị tác chiến th́ "Thư về em gái thành đô" hay "Vọng gác đêm sương" sẽ chạm va o thần kinh cảm xúc mạnh hơn nữạ Nhất là nhưng khi nh́n thây cảnh tang thương nơi chiến trường, nặng t́nh đồng đội hay nh́n bạn đồng ngũ ngă gục th́ những "Nó và tôi" , "Thành phố sau lưng" , "Trăng tàn trên hè phố" chăc chắn sẽ đi vào ḷng người đậm nét hơn. Song song với h́nh ảnh chiến tranh, không thể bỏ quên nhưng tâm t́nh yêu thương của người em gái hậu phương và người lính trẻ miền xa vời: "viết tên người yêu lên ba lô nặng trĩu" hay "thư của lính ba lô làm bàn nên nét chữ không ngay" . (Thư của lính - Trần thiện Thanh ) "chiều nh́n qua đầu ngơ, dưng dưng niềm thương nhớ dáng xinh xinh một người được nghĩ năm ngày phép, mất hai hôm làm quen , em mới cho ḿnh biết tên" (Căn nhà màu tím)
Đă sinh ra và trưởng thành tại Nam Việt Nam, ít nhiê u trong tâm tư của người dân cũng phảng phất đâu đó hồn phách của ca dao, câu ḥ, câu vọng cổ; DạCổ Hoài Lang. Tâm trạng phức tạp của giai điệu quê hương cũng không thua kem ǵ so với những bài giao hưởng của Mozart hay Chopin. Các ca khúc "sến" kia được viêt bởi chính tâm tư, bởi chính tiếng ḷng của người sáng tác. Hoặc như có sinh sống trong thời điểm đó, có nh́n thấy và cảm nhận trong hoàn cảnh đó th́ mới nhận thức được giá trị nghệ thuật mà người nhạc sĩ đă cưu mang trong nhạc sến . Hơn nữa, với một tập thể đông đảo lính tráng vào thời điểm đó, nhất là bản chất người lính không thích rườm rà lôi thôi, nên việc nhạc sến được đón nhận nồng nhiệt là điều không thể chối cải được, nó đă dần chiếm lại các vị trí đă mất trong xả hội vào những ngày trước . Thuở ấy, trong chương tŕnh Hát cho lính của đài phát thanh Saigon với tiết mục nhạc yêu cầu, thể loại nhạc sến dường như chiếm đa số .
Ngoài những đề tài "viết cho lính", nhạc sến cũng là một đối thủ của các bài t́nh ca vào thuở đó, gịng nhạc cũng rất trữ t́nh không thua các thể loại khác.
" con đường xưa em đi - vàng lên mái tóc thề - ngơ hồn dâng tái tê _ anh làm thơ vu quy _ khách qua đường lắng nghe _ chuyện t́nh ta đă ghi" (Con đường xưa em đi)
Một đặc điểm khác của nhạc sến đó là cái âm hưởng của các câu ḥ, câu đối; toàn bài hát có vần điệu đi theo nhau:
"một bước xa rời muôn kiếp ly tan, một cánh thiệp hồng khiến người sang ngang - Mười hai bến nước thênh thang, từ nay đôi nẻo quan san _ Khóc cho đời bạc trắng lửa hồng" (Bạc trắng lửa hồng)
"chiều nào nâng ly bôi, t́nh vừa mới chấp nối, chia ly mà không nói nhau một lời, để rồi bao năm sau, phong sương ṃn vai áo, nhớ cố nhân muốn t́m tạ ḷng nhau" (Chuyện đêm mưa)
"giờ em đi lấy chồng, c̣n đâu mà trông ngóng, đẹp duyên em với chồng, xây cuộc đời đầm ấm, để anh tan nát ḷng" (Được tin em lấy chồng)
Nhạc sến là kết tinh của giai điệu, lời nhạc và tài diễn xuất của người ca sĩ cùng phương thức ḥa âm. Tuy rằng một số ca khúc không thuộc giai điệu Bolero hay Rhumba, nhưng với lối diễn xuất và nghệ thuật ḥa âm độc đáo nó vẫn "sến". Không ai chối cải được tài diễn xuất của nam ca sĩ Chế Linh khi anh cất tiếng hát "em khóc đi em, khóc nữa đi em, khóc để rồi mai mỗi người một đường _ T́nh măi c̣n vương một điệu nhạc buồn, có ai thấu từng đêm trường _ Ôm bóng mà thương" trong nhạc phẩm "Em khóc đi em" với giai điệu slow rock.
Ngược lại nếu một nhạc sĩ nào đó sửa đổi phương thức ḥa âm theo tiết điệu khác và giao cho nam ca sĩ Vũ Khanh hoặc Duy Trác để tŕnh bày nhạc phẩm "Em khóc đi em" này hoặc "Thành phố buồn" th́ chắc chắn thính giả sẽ nhăn mặt.
Cũng có thể thính giả sẽ phê phán rằng Vũ Khanh hay Duy Trác "hôm nay sến thiệt". điển h́nh, là trong một album phát hành vào khoảng năm 1995 nữ ca sĩ Carol Kim đă tŕnh diễn bài "Giọng ca dĩ văng" với môt tiết tấu khác biệt. Tài diễn xuất và lối ḥa âm này đă thay h́nh đổi h́nh thức của ca khúc thuộc hàng nhạc sến. Trong khi vào những năm tháng thịnh hành tại Saigon, giọng hát của nam ca sĩ Chế Linh đă đưa bài hát này lên hàng nhạc sến. Một minh chứng khác là trong chương tŕnh Thúy Nga, nghệ sĩ La thoại Tân đă giới thiệu tài diễn xuất của nam ca sĩ Chế Linh trong nhạc phẩm "Mười năm t́nh cũ" của nhạc sĩ Trần Quảng Nam, qua lối ḥa âm và tài diễn xuất của người ca sĩ, người viết thiển nghĩ không thể dựa trên sự tŕnh bày của nam ca sĩ Chế Linh mà ta vội kết luận rằng bài hát "Mười năm t́nh cũ" thuộc hàng nhạc sến. Trong khi đó với tài diễn xuất của nam ca sĩ Vũ Khanh hay nữ ca sĩ Lệ Thu th́ bài hát trên cũng không thể xếp vào hàng nhạc sến được, nhưng cũng rất có thể khán giả cho rằng Vũ Khanh và Lệ Thu là ca sĩ "sến" chăng ?.. Câu trả lời , hiển nhiên là không !
Trong ḷng nhạc sến, dường như chất chứa t́nh cảm của giới b́nh dân, có lẽ nhạc sến tối kỵ các chàng, các cô con nhà giàụ đa số các chuyện dở dang, lỡ làng đều do thân phận nghèo mà ra nên trong một chương tŕnh ca nhạc của trung tâm ASIA, ban tổ chức đă cho xuất hiện trên sân khấu ba chàng ca sĩ lừng danh nhạc sến: Trường Vũ, Mạnh Đ́nh và Mạnh Quỳnh với "Liên khúc nghèo". Tuy rằng ba chàng ca sĩ này ăn mặc có phần sang trọng, nhưng không phải v́ lẽ đó mà không "sến".
Để kết luận hay khép một ca khúc vào hàng nhạc sến ta phải quan sát và phân tích kỹ lưỡng, bài hát phải hội đủ sự kết hợp của giai điệu, lời nhạc, nghệ thuật ḥa âm và tài diễn xuất của ca sĩ. Thiếu một trong những yếu tố trên, ta khó mà kêt luận đó là nhạc sến. Nhưng đôi khi v́ thiếu hài ḥa mà thiên hạ lại phán rằng "sến thiệt" Người viết không t́m ra được danh từ nào để diễn tả nếu một bài nhạc sến sau khi tŕnh bày gặp phải lời phê "sến thiệt". V́ lẽ đă là nhạc sến th́ phải "sến". Thưa rằng, nhạc sến là danh từ và "sến thiệt" th́ lại là tĩnh từ . Quả thật đây là cái ṿng lẩn quẩn của ngôn ngữ. Khi ta nghe Chế Linh, Trường Vũ, Mạnh Quỳnh cất tiếng cho bài hát "Bông sứ nhà nàng" th́ ngươi viết dám chắc sẽ có người "rưng rưng" , nhưng nếu giao cho Tuấn Ngọc th́ chắc chắn không phải một vài người mà có lẽ tất cả khán giả sẽ "cười lọt ghế " hay "lọt tṛng" (tuy rằng người ta nghe bằng tai ), và câu nói đầu tiên sẽ là "sến thiệt" hay "sến quá " cao hơn nữa sẽ là "sến quá cở thợ mộc" hay "sến thầy chạy". Ngoài việc cất tiếng hát, ta không thể bỏ qua lối tŕnh diễn của người ca sĩ. Thí dụ điển h́nh là chương t́nh "T́nh ca Ngô Thụy Miên" với bài hát "Từ giọng hát em" . Thuở xưa đă có bao người bủn rủn tay chân, ngất ngây "từ giọng hát em" (một sự trùng hợp đầy lư thú) với giọng ca thánh thót của nữ ca sĩ Châu Hà. Mặc dầu khi sáng tác, nhạc sĩ Ngô Thụy Miên không có ư định viết theo giai điệu nhạc sến, người viết dám chắc có người đă nổi da gà khi thấy cô ca sĩ cùng một số vũ công "lắc lư con tàu đi" mà người b́nh dân vẫn gọi là "phăng" (fantasie). Không hiểu nhạc sĩ Ngô Thụy Miên nghĩ thế nào chứ riêng người viết th́ cảm thấy tệ quá. Một ca khúc được viết trong một giai điệu du dương êm ái, với lời ca chất chứa đầy yêu thương lăng mạn lại bị một tay "sến" ḥa âm nên các nhạc công ra sức đập rầm rầm, chát chúa. Đă thế cô ca sĩ lại ḅ càng trên sân khấu cho có vẻ thời thượng như Madona, hay Micheal Jakson chăng?. Không hiểu khán giả nghĩ sao lại vổ tay ầm lên? Phải chăng v́ sợ dè bĩu là chậm tiến, là nhà quê mà các cô cậu trở thành "sến hết ư " . Tiêu chuẩn chê khen tùy thuộc vào cá nhân người nghe, nhưng nhận xét chung cho thấy người nhạc sĩ có thể sáng tác theo nhiều thể loại khác nhau tùy theo nguồn cảm hứng của họ. Nhạc sĩ Lam Phương đă viết bài "Cho em quên tuổi ngọc" và bài "Tiếc" mà trong đó giai điệu và tiết tấu cùng lời ca hoàn toàn không phải đặc thù "Lam Phương" . V́ vậy ta không thể dựa trên lời nhạc để kết luận rằng bài hát thuộc hàng sến . Nếu ai phủ nhận th́ hăy đọc lại hay hát lại bài "Hai năm t́nh lận đận" (Thơ Nguyễn Tất Nhiên _ Nhạc Phạm Duy) với "hai năm t́nh lận đận , hai đứa cùng hư hao .... hai năm t́nh lận đận hai đứa cùng xanh xao" ...
Thế th́ "sến thượng thừa" rồi đấy chứ ! Ai bảo Phạm Duy không sến! (xin được diễn tả theo ngôn ngữ miền Bắc). Giả như cụ Phạm đổ lỗi cho thi sĩ th́ quả không công bằng v́ lẽ cụ có "sến" cụ mới thấy hay mà phổ nhạc nên sáng tác của cụ được gọi là nhạc sến th́ đó là điều hiển nhiên.
Khác với các gịng nhạc khác; người viết xin tạm gọi "trưởng giả" để đối lại với cái tính "b́nh dân" của nhạc sến; th́ nhạc sến đă thật sự đi sâu vào tâm tư của dân chúng nhiều hơn hết. Nếu như chỉ dạo nhạc không lời và mời một số người Việt Nam; không phân biệt giai cấp đến thưởng thức th́ chắc chắn những giai điệu của nhạc sến sẽ được người nghe dễ nhận biết hơn gịng nhạc trưởng giả. Ngoài ra đặc điểm căn bản của nhạc sến là lời ca đơn giản dễ hiểu, nên được nhiều người ghi nhớ. Trong khi đó , gịng nhạc trưởng giả với lời nhạc trau chuốt, bóng bẩy như ".. sao mắt nhung không nuối tiếc khát khao đợi chờ..." (Chiều nay không có em _ Ngô Thụy Miên) , "..t́nh ái không xanh như thơ , đến trong hơi thở , rồi trôi rất xa ..." (Hạnh phúc lang thang) hay ".. Nét son dở dang môi sầu, ngơ hoang bước chân gục đầu ..." (Nét son buồn) .
Đôi khi lại đầy bí ẩn, đôi khi mang sắc thái triết học và tôn giáo "Ta thấy em trong tiền kiếp với mặt trời lẻ loi" (Trinh Công Sơn) hay "Ôm ḷng đêm nh́n vầng trăng mới về nhớ chân giang hồ - Ôi phù dù từng tuổi xuân đă già một ngày kia đến bờ, đời người như gió qua" (Phôi Pha _ Trinh Công Sơn , th́ lẽ đương nhiên khó nhớ khó hát hơn v́ giai điệu trầm bổng hiểm hóc. Các cô cậu thuộc tầng lớp b́nh dân chắc chắn sẽ lắc đầu nguầy nguậy" ay da cái quái ǵ mà rắc rối khó hiểu quá!" . Độc đáo hơn, nhạc sến đă được giới b́nh dân đón nhận nồng hậu, và cũng chính giới b́nh dân này đă tái tạo nhạc sến thành một giai điệu trào phúng mà khán thính giả đă không nhịn được cười.
Gịng nhạc trào phúng này, với một số nhỏ đa được các danh hài sửa đổi chút đỉnh trước khi tŕnh diễn trước công chúng, kết quả ra sao th́ người viết không cần biện chứng. Như đă tŕnh bày, nhạc sến thịnh hành và nổi tiếng nhờ tập thể quân đội th́ cũng chính tập thể này cũng đă thay lời để phù hợp với cái éo le, cái bẽ bàng trong đời chinh chiến "sống nay chết mai". Những giây phút dừng quân, với vài câu hát châm biếm, pha tṛ từ các bài nhạc sến dễ đem lại sinh khí cho người lính trong giây phút đó hơn là gịng nhạc trưởng giả . Trong chương tŕnh ca nhạc do trung tâm Thúy Nga thực hiện với chủ đề nhạc Lam Phương, người nhạc sĩ tài hoa này đă phát biểu rằng "Tôi rất vui v́ nhận thấy rằng gịng nhạc của tôi đă thực sự đi vào ḷng đại chúng", để trả lời cho câu hỏi của người điều khiển chương tŕnh khi ông ta đặt câu hỏi về cảm nghĩ của nhạc sĩ Lam Phương một khi nhạc của ông đă được thiên hạ "chế" lời khác như ": giờ th́ cũng yêu , mà yêu yếu x́u" . Quả thật, nếu nhạc sến không thực sự đi vào ḷng đại chúng thử hỏi tại sao văn chương truyền khẩu Việt Nam lại có quá nhiều "nhạc chế" để làm cho thiên hạ phải cười ngả cười nghiêng . Hai danh hề Vân Sơn & Bảo Liêm gần như là vô địch trong sở trường này. Nhạc chế đôi khi cũng thật thắm thiết và trong một vài trường hợp cũng không kém phần văn hoa, châm biếm. Xin đơn cử môt vài thí dụ điển h́nh với tính chất trào phúng "huề vốn" như :
( Mùa đông của anh _ Trần thiện Thanh ) ....Anh chỉ là người điên trong nhà thương Chợ Quán ! Anh chỉ là người đui bên đường em nh́n thấy Em đi đi ! Người câm không biết nói Và người đui không thấy đường .... ( Nửa đêm ngoài phố - Trúc Phương) Buồn vào hồn không tên Thức giấc nửa đêm nhỏm dậy đi t́m đào T́m khắp xóm nhưng không gặp nàng nào Làm tim gan tôi cồn cào Đi t́m một nàng Marie Tôi nhớ cái đêm nàng đi, dưới ánh đèn bên nhị tỳ Nàng bước tới trao tôi khúc bánh ḿ Mà tôi không ăn, muốn ăn con gà rô-ti
hoặc cay cú v́ cuộc sống khó khăn đầy bất công đối với người lính chiến (Tỉnh lẻ đêm buồn - Tú Nhi & Bằng Giang)
Đă lâu rồi anh đi lính để nuôi em - Nhưng em chê tiền anh ít. Muốn xài sang, anh đi làm sở Mỹ kiếm Dollar về cho em xài Ở bên đó, em ơi có ǵ vui chỉ xin biên thơ về cho anh. Mấy đêm nay rồi , anh đi binh xập xám, anh thua 2 ngàn tám, em ơi biết cho anh, tiền lẻ không c̣n.
hay v́ xă hội nhiễu nhương (Tàu đêm Năm Cũ - Trúc Phương) Trời mưa gần tàn Tui xách hôn đa, đưa tiễn nàng đi ăn nhà hàng Cầm giấy năm trăm tui hỏi nàng hôm nay tại sao Thấy em hông được dzui biết rằng em chê tui nghèo ...."
Trên đây chỉ là đơn cử vài thí dụ tiêu biểu cho gịng nhạc chế bắt nguồn từ nhạc sến, thực sự trên thực tế đă có không biêt bao nhiêu bài nhạc chế như thế, gịng nhạc mang đủ loại sắc thái khác nhau .Tuy rằng đây chỉ là văn chương truyền khẩu nhưng lan rộng trong hầu hết các tầng lớp dân chúng từ b́nh dân đến trung lưu trí thức . Như thế để nhận thây rằng, nhạc sến quả đă đi sâu vào ḷng đại chúng. Có lẽ v́ tính chất đại chúng và phổ thông nên nhạc sĩ Lam Phương và nhạc sĩ Trường Sa đă gọi là gịng nhạc đại chúng thay v́ nhạc sến…. Biến cố ngày 30 tháng 4 năm 1975 đă làm tăng giá trị của ḍng nhạc sến này . Những ǵ thuộc về "trước 75" đều được đại đa số quần chúng bảo tồn ǵn giữ, người ta mở ḷng ưu ái để đón nhận . Có lẽ gịng nhạc này đă đem lại cho dân gian một chút tưởng niệm cho thời vàng son đă qua, một chut kỷ niệm thời xa xưạ Nhạc sến giờ đây đă chinh phục thêm một số thính giả mà trước đây vẫn coi thường hay e ngại . Giờ đây, ai ai cũng đều nhận rằng Văn Cao, Phạm Duy, Dương thiệu Tước, Cung Tiến có cái tài th́ Lam Phương, Trúc Phương, Tú Nhi, Hoài Linh, Mạnh Phát v.v. cũng có cái tài riêng của họ, không thể so sánh quả cam và trái táo . Trong gịng nhạc sến đó, không ai có thể chối cải được rằng các bài hát như "Khúc ca ngày mùa" (Lam Phương) "Xóm đêm" (Phạm Đ́nh Chương), "Ai lên xứ hoa đào" (Hoàng Nguyên), "Nửa đêm ngoài phố" (Trúc Phương), "Thương hoài ngàn năm" (Phạm Mạnh Cương) v.v.. đă được liệt vào tuyệt tác trong nền âm nhạc Việt Nam mà các nhạc sĩ thuộc trường phái khác khó có thể sáng tác được. Cuốn trôi theo vận mệnh của xứ sở, người Việt lưu vong tại những nơi xa xôi ngàn dặm trông ngóng nhớ về quê hương, họ ráng t́m lại chút kỷ niệm về cội nguồn qua chút ǵ c̣n sót lại trên các quyển sách, vài băng nhạc thuở trước. Tại một nơi xa lạ về ngôn ngữ, phong tục tập quán th́ những món ăn tinh thần tuy đơn sơ nhưng nó lại có khả năng giúp người nghe vẽ lại một quăng đời đă qua. Nghe lại một bài hát, dù rằng ngày đó không mấy ưa thích v́ nội dung có phần tầm thường b́nh dân, nhưng trong hoàn cảnh mới; khi quê nhà cách xa nửa ṿng trái đất, tâm tư người nghe bỗng chùng xuống .Ḷng bỗng bồi hồi nhớ lại chuyện xưa, một nỗi buồn man mác khó tả. Người viết dám chắc rằng sẽ có người trong số những người tỵ nạn tại đệ tam quốc gia sẽ rơi vào cảnh "môi cười mà lệ như rơi" khi bỗng nghe lại câu hát đơn sơ trào phúng như ".. Đồng Tháp hết bóng hồng rồi c̣n ai yêu tuị." (Trên 4 vùng chiến thuật _ Duy Khánh). Riêng chính bản thân người viết bỗng nhớ đến cái thuở nô đùa cùng đám bạn trong giờ ra chơi, trẻ trung và vô tư các chú học sinh "ráng gân cổ" hát ḥ và cười vang trời . Bài hát "Thói đời" được đổi lời thành "đường tương chao, tàu hủ, dưa leo, ai chưa ăn chưa phải thầy chùa" . Ngày ấy chỉ là tṛ đùa nhưng bây giờ là kỷ niệm. Kỷ niệm dầu vui hay buồn, khi nhớ lại đều bồi hồi . Khi Hương Lan, Tuấn Vũ, Thái Châu, Mạnh Đ́nh v.v.. cất tiếng th́ bỗng từ đâu gịng kỷ niệm chợt trôi về trong tâm tư, như thế th́ đâu phải nhạc sến là tầm thường như bao người vẫn dè bĩu, nhạc sến đâu phải "quá ẹ" như ngày xưa ḿnh nghĩ. Thật ra, không phải bài hát "quê mùa" của ngày xưa "dở ẹt" mà là v́ nó đang trong tầm tay với, là v́ tâm tư người nghe chưa quyện vào lời nhạc nên không cảm nhận được. Khi có mất mát, con người mới thấy cái giá trị của nó. Th́ ra những điệu nhạc quê mùa kia, những "sến nương" ngày ấy là hiện thân của mơ hồ ràng buộc gắn bó với quê hương.
Theo nhận xét của ngươi viết th́ văn chương, thơ phú và âm nhạc, những ǵ nói lên được tiếng ḷng th́ sẽ được cảm nhận là haỵ Những ca khúc được viết cho người lính Cộng Ḥa khi xưa dễ đem đến sự thông cảm cho người nghe, có phải chăng tâm tư của người lính trận hai miền nam bắc gần giống nhau nên họ đă t́m đến gịng nhạc này để mơ hồ về một thuở và cũng để cùng thấy ray rức. Thêm vào đó, nhưng tâm sự kể lể sướt mướt kia có lẽ đă nói lên được các đặc điểm của xă hội nhiễu nhương, những t́nh tiết éo le của cuộc đời . Phải chăng gịng nhạc đại chúng dần dà đă xoa dịu nỗi đau thương, co tác dụng hàn gắn những vết thương trong ḷng người Việt trôi nổi theo ḍng thăng trầm của lịch sử. Tiếng hát của Trường Vũ, Mạnh Quỳnh, Như Quỳnh đă đi tận hang cùng ngơ hẻm của các khu phố lao động tại Viêt Nam ngày nay. Các ca sĩ chuyên trị gịng nhạc đại chúng b́nh dân cũng được xếp vào hàng thượng thặng và cũng được gọi là ca sĩ hàng đầu. Mỗi loại nhạc đều có sức thu hút riêng và lẽ đương nhiên giới thưởng ngoạn âm nhạc cũng có cái thú riêng cho từng loại nhạc. Ngày nay, nhạc đại chúng (hay nhạc sến) đă được thanh thiếu niên trong cũng như ngoài nước đón nhận nồng nhiệt, không những thế họ công khai thưởng thức một cách thoải mái mà không sợ một sự dè bĩu chê bai nào . Gịng nhạc đại chúng quả có sức chinh phục phi thường sau bao năm thăng trầm của đất nước và xă hội . Nếu không, gịng nhạc b́nh dân đại chúng đă tắt lịm từ lâu .Không những thế, điều quan trọng là một số các nhạc sĩ trẻ trong và ngoài nước đă tiếp tục sự nghiệp sáng tác trong hănh diện. Thật vậy, bản thân của nghệ thuật phát sinh từ tâm tư của con người, mà đă là tâm tư của con người th́ lẽ đương nhiên sẽ có kẻ thích người chê . Khen và chê, từ ngàn xưa vẫn là vấn đề của khán thính giả, vấn đề của người thưởng ngoạn, nhưng giờ đây đă đến lúc chúng ta nên có một cái nh́n khoa học, một quan niệm chân chính, môt thái độ công minh cho gịng nhạc mang rất nhiều âm điệu và t́nh tự của quê hương . Gịng nhạc nói lên bản chất và tiếng ḷng của một dân tộc, gịng nhạc mang sắc thái b́nh dân hiền hoà, phát sinh từ khối óc con tim của người da va ng sinh sống trên giải đất nhỏ nhoi của bán đảo đông Dương; có tên gọi Việt Nam.
Montreal, tháng 6, 2006 Hoàng Mai Phi (Source: Internet forum)
