THÁNH ĐỊA MỸ SƠN LỊCH SỬ - CẤU TRÚC & NHỮNG CHIẾC MẶT NẠ H̀NH LINGA
Hồ Đắc Duy
Phan I : Khu A Phan II : Khu B Phan III: Khu C2 Cách Hội An 42 Km và cách Trà Kiệu khoảng 30 Km về phía tây có một thung lũng nhỏ đường kính ước chừng 2 Km đó là thánh địa Mỹ Sơn , nó nằm gọn giữa những ngọn núi bao quanh và chỉ có một lối vào duy nhất là theo con đường độc đạo nằm giữa hai quả đồi , hai quả đồi này tạo thành hai cái trạm gát , một cái chốt pḥng ngự cao khoăng 30 mét và một con suối nằm chắn ngang trước mặt con đường vào thung lủng như một chiến hào sâu và rộng gây thêm một chướng ngại cho những ai muốn vào khu vực thánh địa , một thứ chiến lủy của thiên nhiên sẵn có , con suối chảy quanh co theo sườn núi phía bắc , rồi đâm thẳng vào phía trung tâm , sau đó nó chạy ṿng quanh tạo thành một thủy lộ lưu thông cho toàn bộ khu vực này trong mùa mưa và chỉ cần một cái đập nhỏ chấn ngang ḍng suối th́ sẽ là lư tưởng , h́nh như con suối này ăn thông với một nhánh của sông Vu Giang , Thu Bồn...
Sau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km th́ đến khu vực với các công tŕnh kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa
Trong Đại Việt Sử Kư Toàn Thư (ĐVSKTT ) có ghi lại một số sự kiện liên quan đế sư h́nh thành của vương quốc champa , kinh đô Trà Kiệu và thánh dịa Mỹ Sơn
ĐVSKTT trang 158 : " năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm , quận Nhật Nam là bọn Khu Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại , năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu huyện hợp lại đánh Khu Liên không được , bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..... " Khu Liên được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay c̣n gọi là Vương quốc Champa sau này
ĐVSKTT trang 173 : " Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào cướp Giao Châu " Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu
Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá được chém giết đến quá nửa , Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỷ sơn bị xâm chiến
Năm 432 Vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Ḥa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long , thừa thắng tiến vào Tựơng Phố ( Trà Kiệu ) đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm
ĐVSKTT trang 222 chép : " Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chế vua Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to , bắt sống của chúng nhiều vô kể , cùng các kỷ nữ trong cung trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc , lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu vô kể , san phẳng thành tŕ , phá hủy tông miếu , vừa một năm th́ trở về kinh sư ... " đó là lần thứ ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lư Thái Tông , Lư Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành nhiều lần nữa
Những nghiên cứu của các nhà khảo cổ cho biết Thánh địa này xây dựng từ thế kỷ thứ IV và liên tục được trùng tu , phát triển và xây mới thêm những đền tháp cùng các pho tượng điêu khắc bàng đá khác cho đến thế kỷ thứ XIII mới chấm dứt
Theo Đai Nam Nhất Thống Chí (ĐNNTC) quyển 2 trang 332 th́ vùng đất Quảng Nam – Trà Kiệu - Mỹ Sơn th́ xưa là đất Việt Thường thị ; đời Tần thuộc Tượng quận , đời Hán là bờ cỏi quận Nhật Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp; đời Tống thuộc Chiêm Thành là đất Châu Lư và Chiêm Động, Nước ta đời Trần năm 1306 gọi là châu Hóa ; năm Hồng Đức thứ nhất ( 1470 ) Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục trang 1104 ghi : " Vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành , mở rộng đất đai đến núi Đá Bia đặt tên Thừa Tuyên Quảng Nam và tên Quảng Nam có từ ngày đó (Tháng 6 năm 1472)
Trong ĐNNTC có ghi về phần cổ tích có ghi Thành cổ Hoàn Vương (Trà Kiệu) ở huyện Diên Phước tục gọi là Vệ Thành , tương truyền ngày xưa Hoàn Vương đóng đô ở đấy.Ba mặt thành , trước ,tả ,hữu bị xói lở chỉ c̣n góc phía tây bắc hiện nay vẫn c̣n ; về tháp cổ Chiêm Thành ở huyện Diên Phước có hai cây tháp nay dều đổ nát , một tháp đổ xuống thành g̣ ước hơn một mẫu....và c̣n mô tả một số tháp có trong tỉnh nhưng không có chỗ nào trong sách mô tả phong cảnh và tháp miếu như ở Mỹ sơn mà chỉ nói ở Khương Mĩ là có ba ṭa liền nhau cao 80 trượng , phía trên có lỗ thông thiên , phía trong có tượng đá ,nay đă đổ nát , tương truyền đây là chổ táng vợ vua Chiêm Thành
Hiện tại Thánh địa Mỹ Sơn là quần thể kiến trúc phong phú và đa dạng nhất của nghệ thuật Champa vể đền tháp , văn bia , tượng , điêu khác trên đá và trên gạch
Lịch sử phát triễn của Thánh địa Mỹ Sơn có lẽ là song song với sự xây dựng , hoàn thiện kinh đô Trà Kiệu trong một tổng thể không thể thiếu được trong nền văn minh , văn hóa Á đông nhất là văn minh Champa là : Kinh đô - Lăng Miếu , Thánh địa , Đền đài để thờ cúng các tiên vương , chư thần...
Trong một bi kư cho biết chính vua Bhadravarman đệ nhất là người khởi công xây dựng thánh địa này với những gịng như sau : " Ngài đă cúng dâng cho thần Bhadresvara một khu vực vĩnh viễn , phía đông la núi Sulaha , phía nam là núi Mahaparvata , phía tây là núi Kusala , phia bắc là núi...làm ranh giới . Ngài cũng cúng dâng cho thần tất cả các ruộng đất và cư dân trong phạm vi đó, hoa lợi cũng được dâng cúng cho thần.....Nếu có kẻ nào dùng vũ lực để chiếm đoạt hay phá hủy ruộng đất này th́ nhân dân không phải tội, mà tội lổi sẽ dành cho kẻ đó.... "
Có bao nhiêu lối đi vào bên trong khu vực thánh địa hay vào một quần thể tháp Champa , có hay không ? một lối đi vào trực diện với cửa chính của tháp đến nay vẫn c̣n là một điểu bí ẩn , hầu hết các tháp đều quay mặt về phía đông , hướng của mặt trời và của thần linh , khi quan sát người ta thấy chỉ có một lối đi vào bên hông hay mặt sau của tháp mà thôi
Từ một vị trí cao nhất trong thung lủng để quan sát hết quần thể kiến trúc của Thánh địa Mỹ Sơn ta có thể phân chia các di tích , các tháp theo kiểu phong thủy của nền văn minh Châu Á người ta thường chọn hướng Đông Tây làm trục chính , Nam Bắc làm trục phụ , g̣ cao , thế núi và mạch sông làm chuẫn trong việc thiết kế xây dựng kinh đô , lăng miếu , đền đài , nhà cửa...
Trong thung lủng có hai ngọn đồi , ngọn phía đông cao hơn ngọn phía tây hai ngọn đồi này đối diện nhau ở điễm trung tâm ngă tư của một con suối , các nhánh của con suối này bao bọc 4 khu vực trong Thánh địa
Khu A : gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông
Khu B : gồm các tháp và di tích nằm ngọn đồi về phía tây
Khu C : gồm các tháp và di tích nằm phía nam , có hai khu C1 và C2
Khu D : gồm các tháp và di tích nằm phía bắc
Cách phân chia này phù hợp với địa thế phong thủy , tránh được t́nh trạng xé lẻ từng mảnh vụn của tổng thể kiến trúc của mỗi tháp mà trước đây nhà khảo cổ học người Pháp ông H.Parmentier đă công bố năm 1904
Khu A có 5 kiến trúc : 1 tháp chính và 4 tháp phụ
Khu B có 4 kiến trúc : 1 tháp chính và 3 tháp phụ ?
Khu C chia làm C1 và C2 ,
C1 nằm phía đông được bao quanh bằng một con suối gồm có 16 kiến trúc (4 kiến trúc nằm rải rác bên ngoài và 12bên trong) : 2 tháp chính với 8 tháp phụ , 1 tháp chính và 2 tháp phụ đi kèm cùng một số tượng điêu khắc bằng đá
C2 nằm phía tây gồm có 26 kiến trúc ( 6 ngoài và 20 trong ) : 3 tháp chính và 12 tháp phụ cùng với một số tượng , phù điêu cùng các tác phẫm điêu khắc , bi kí bằng đá mang tính tôn giáo
Khu C là khu vực có nhiều tháp và các tác phẫm điêu khắc nhất Khu D có 12 kiến trúc ( 1 ngoài và 11 trong) : 2 tháp chính , và 4 tháp phụ ,trong đó có 1 tháp chính không có tháp phụ đi kèm ? cùng một số tượng điêu khắc bằng đá
Tất cả là 46 kiến trúc có thể đếm được trong khoảng ước chừng 70 kiến trúc của Thánh địa này
Quan sát một số tháp , di chỉ tiêu biểu mà hiện nay (năm 2003 ) c̣n lại trên thực địa
Khu A : gồm 5 kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía đông là ngọn đồi cao nhất trong thung lủng , có một tháp chính và 4 kiến trúc phụ trong đó có một tháp nhỏ để đựng bi kí nằm ở giữa , một thủy tháp , một hỏa tháp và nhà bày mâm dùng để sửa soạn đồ tế
Tháp chính có hai cửa theo hướng đông tây , ở mỗi cửa có 8 bậc cấp để đi lên , ở mỗi cửa đều có ṿm cuốn
Núi Kasula
Thánh địa Mỹ Sơn
Ô Vuông điêu khắc h́nh Dương Vật
Mặt nạ điêu khắc hinh Sư tử
Các vật trang trí quanh tháp chất liệu xữ dụng toàn là gạch và đất nung không bằng sa thạch như ở tháp khác
Đặt biệt , tiêu biểu và khá độc đáo nhất là cách trang trí ở chân tháp , mỗi góc của chân tháp có một con sư tử đực vóc dáng cực kỳ dũng mănh bằng đá có kích thước khá lớn trong tư thế chống đở các góc tháp , quanh chân tháp được trang trí bằng những hàng mặt nạ gồm các ô vuông bằng đất nung cùng một kích thuớc và cùng một chủ đề là mô tả dương vật bằng h́nh ảnh thật mà không cách điệu như bộ Linga – Youni mà ta thường thấy , mổi ô là một tác phẫm điêu khắc rất tinh tế , sắc sảo , đầy ấn tượng với dương vật ngắn , hai tinh hoàn to và tṛn , qui dầu tṛn đỉnh nhọn , mạnh mẽ đầy sinh khí
Mặt nạ nầy cũng có thễ nh́n theo một cách khác đó là mặt của một quái vật mắt lồi , mũi to , môi trên xếch lên , nhe răng dáng dấp của sư tử , mỗi ô vuông là mỗi tác phẫm điêu khắc rất sinh động và hấp dẫn, không có cái nào giống cái nào ( Xem h́nh )
Nếu chỉ tách riêng phần sống mũi và hai cánh mũi của quái vật để so sánh với một Linga ở khu D th́ khuynh hướng thiên về h́nh ảnh của Linga không cách điệu dể dàng đựơc chấp nhận hơn , thế nhưng giải thích đó là mặt nạ của mặt sư tử theo như vùng đất mang tên Shimhapura th́ cũng là một điều thú vị , bởi Shimhapura là Trà Kiệu hay c̣n gọi là thành phố sư tử
Khu A có thể được xem như là khu vực linh thiêng nhất nó mô tả toàn bộ triết lư của vương quốc và dân tộc Champa hay chỉ riêng vùng đất Shimhapura Các biểu tượng sư tử hay về bộ phận sinh dục nam và nữ được các nhà điêu khắc và các nghệ sĩ cổ đại Champa sáng tác theo h́nh ảnh thật chứ không cách điệu như các tác phẫm ơ nơi khác , h́nh ảnh bộ phận sinh dục được thờ phượng rất trân trọng ở nơi đây , ngoài ra Khu A là một trong toàn bộ một tổng thể kiến trúc mang tính chất triết lư và thờ phượng đặc sắc nhất của nghệ thuật sử dụng gạch và đất nung để trang trí trên tháp của dân tộc Champa trong thời kỳ vàng son của vương quốc này . Một số trong các tác phẫm bằng đất nung vẫn c̣n vẽ đẹp sắc sảo , với các nét đặc thù của nó, mặc dù nó đă trải qua phơi ḿnh giữa nắng mưa suốt gần 1500 năm mà vẫn không hề hấn ǵ , phần c̣n lại của toàn cảnh thánh địa Mỹ Sơn điêu tàn , thê lương như nhận xét cách đây hơn một thế kỷ rửơi của sách Đại Nam Nhất Thống Chí
Trong Thánh địa Mỹ Sơn có hai ngọn đồi , chúng nằm đối diện nhau theo hướng đông – tây ngay ngă tư của một con suối , các nhánh của con suối chia vùng này thành 4 khu vực
Khu A : gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông
Khu B : gồm các tháp và di tích nằm ngọn đồi về phía tây
Khu C : gồm các tháp và di tích nằm phía nam , có hai khu C1 và C2
Khu D : gồm các tháp và di tích nằm phía bắc
Khu B : gồm có các kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía tây có một tháp chính và 3 kiến trúc phụ
Theo tác giả Trần Kỳ Phương th́ tất cả nhóm tháp này đều có cùng một
niên đại .Tháp chính xoay mặt về hướng đông, một kíên trúc phụ đối diện với tháp chính ( xem h́nh ) có thể đó là chỗ bày mâm , nơi dùng để sửa soạn vật dụng tế lễ, chếch về phía nam một kiến trúc khác có thể đó là Hỏa tháp - Thủy tháp và một miếu nhỏ dựng bi kí phía đông nam
Hiện nay tháp chính đă bị phá hủy , đổ nát tạo nên một cái g̣ cao bằng gạch , phía dưới chôn vùi những ǵ bí ẩn th́ chẳng có ai biết , ngoài đống đổ nát này chỉ c̣n một mảng tường cao về phía bắc , trên tường c̣n một cửa giả và 5 trụ áp tường. Cửa giả có ṿm cuốn có h́nh ba lưỡi mác chồng lên nhau, trước nhỏ sau lớn hơn. Trụ áp vào chân tường cũng có h́nh lưỡi mác nhỏ. Tất cả những phần trang trí trơn không chạm hoa văn
Vật trang trí là những đầu thủy quái Makara bằng sa thạch trông rất kỳ cục và hung dữ . Trên cửa chính là một tấm lá nhĩ chạm thần Siva múa, thần có 8 tay , hai tay chắp lên đầu , hai ḷng bàn tay úp lại với nhau , vẫn c̣n trông rơ các ngón tay , một kiểu thức đặt biệt của nghệ thuật múa Champa và 4 cánh tay bên trái của nữ thần Siva mô tả chi tiết không rơ rệt nhưng các bàn tay bên phải th́ sinh động hơn nhiều , các ngón tay nắm lại như đang cầm một vật phụ thuộc , một đai dây đeo trước bụng , dưới rốn một phần đai dây tḥng xuống che kín bộ phận sinh dục , đầu đội mũ Kirita-Mukuta , dưới chân hai con Makara có ṿi cuốn (TKP)
Khu B tương đối là nhỏ nhất trong quần thể kiến trúc ở đây , tháp chính không có các kiến trúc phụ đầy đủ đi theo kèm như Hỏa tháp , Thủy tháp....như các tháp khác của Champa , tuy nhiên ở đây có nét đặt biệt là tượng thần Siva trở thành chủ đề thở phựơng chính của khu này
Khuôn mặt với mắt có hai hàng lông mày mỏng , mắt nhắm nghiền , khuôn măt trong trạng thái , siêu thoát , sóng mũi cao và cánh mữi nở lớn , môi dày và hơi mím lại , tai đeo búp hoa , trái tai trệ xuống , nữ thần Siva trong thế múa với các động tác rất đặt trưng là hai hàng tay dang ngang rồi cong vút lên đầu , phần thân được kéo xuống do tư thế dang hai đầu gối ra và gót bàn chân chụm lại , bàn chân chài ra và các ngón chân hất ngược lên . Về phương diện múa cỗ điển hay biến tâu hiện đại th́ đây là một động tác trong 5 động tác chân căn bản của nghê thuật múa đ̣i hỏi nhiều kỷ năng và thời gian luyện tập lâu dài mới có khả năng thực hiện được động tác khó này , bởi nghệ sĩ múa chỉ tỳ trọng lượng của ṭan bộ cơ thể chỉ trên một điểm tiếp xúc nhỏ ở một phần ở ḷng bàn chân phài làm điểm tựa và toàn bộ chịu lực đặt vào gan bàn chân phần ngón cái của bàn chân trái
Vũ điệu của nữ thần SIVA
Dưới chân nữ thần Siva có hai người trong tư thế quỳ , hai tay chấp lại đang dâng cho nữ thần một phẩm vật , hai nhân vật này không đối xứng và có động tác mô tả sự hiến dâng lễ vật cho nữ thần rất khác nhau , một người ở phía trước nữ thần và một người sau , những chi tiết hoa văn trang trí phần này là một biến tấu trong nghệ thuật điêu khắc rất đa dạng tinh vi ,
Phần đế là hai con Makara nằm phủ phục hai bên với ṿi cuốn cong , con bên trái của nữ thần ṿi được chạm trổ che khuất một phần ống chân , mắt mở to , mí mắt hai vồng ngước trông lên dầy sùng bái và ngữơng mộ , con Makara bên phải ở trong tư thế khác , nằm sau nữ thần , phần đầu của ṿi kẹp một xâu chuỗi có hơn 25 hạt hướng dâng lên nữ thần
Nữ thần Siva đang thể hiện điệu múa trên một ṭa sen có nhiều cánh trong trạng thái trầm tư thanh thoát như đang hội nhập vào cơi siêu nhiên vô h́nh
Giữa ḷng Thánh địa
Tượng người trên tường tháp
Hoa văn trên đài tượng
Tấm lá nhĩ này có đôi chổ sứt mẻ nhưng vẫn c̣n thể hiện được cái triết lư của nền văn hóa Champa qua tài năng của các nghệ sĩ điêu khắc tạc tượng của họ
Khu B bây giờ hoang tàn đổ nát bởi những cuộc chiến tranh tàn phá hủy diệt của Tuệ Độ thứ sử Giao Châu thời Tấn năm 420 , của Thứ sử Ḥa Chi đời Tống năm 436 hay các cuộc chinh phạt của Lê Đại Hành Hoàng đế năm 942 , của Lư Thánh Tông năm 1044, của vua Lê Thánh Tông (1472 )....., có chăng chỉ c̣n một g̣ cao gạch vụn màu đỏ nồng nàn của đất cát bazan núi rừng cao nguyên đất đỏ và màu rêu xanh của năm tháng trầm luân , u uất nơi mà ngàn măm trước đây các nghệ sĩ Champa đem hết ḷng sùng kính và tài hoa của ḿnh qua nét chạm trổ , điêu khắc và xây dựng nên một thánh địa để bày tỏ sự ngưỡng mộ của họ đối với các vị tiền nhân tổ tiên cũng như các vị thần linh che chở dân tộc và vương quốc Champa
Thánh địa Mỹ Sơn giờ đây chỉ c̣n sót lại lác đác vài đền tháp rệu ră , những bức tượng không đầu rải rác đâu đó trong bụi rậm ,dưới ḷng suối hay nơi g̣ mối ... Hoang vu như những cơn gió nam oi nồng thổi qua trên đỉnh núi Mahaparvata nhưng cái hồn của Champa vẫn c̣n phảng phất đâu đó trên cỏ gai và cây dại , cái tinh anh của các nghệ nhân Champa cổ đại vẫn c̣n thấp thoáng trong điệu múa của nữ thần Siva trên khu cổ tháp ngậm ngùi
THÁNH ĐỊA MỸ SƠN NGÔI THÁP VĨ ĐẠI & TƯỢNG THỜ YOUNI
Hồ Đắc Duy
Phan III : Khu C
Từ trên đồi cao của khu miếu tháp A chúng ta có thể nh́n thấy được bao quát toàn bộ Thành địa Mỹ Sơn với những nóc tháp bên dưới ẩn hiện trong những tàn cây hay bị che lấp sau những bụi cỏ gai , điêu tàn , xơ xác , thê lương đến ngậm ngùi , những ngôi tháp không c̣n nóc rệu ră , những pho tượng mất đầu , các di chỉ , bi kư , các tác phẩm điêu khác bằng gạch hay sa thạch lên mốc thời gian , các loại cây kư sinh tầm gởi như sanh hay bồ đề có tuổi thọ khá cao đeo bám như những phần xương máu huyết mạch của các công tŕnh kiến trúc , dưới chân tháp th́ cỏ dại dây leo chui rúc qua kẻ hở , ngóc ngách của các pho tượng hay các khung trang trí của các mặt nạ ở chân tường gậm nhấm , xói ṃn , rạn nức , sụp đổ.....những kiệt tác của một nền văn hóa mà độ dài thời gian ai nghĩ đến cũng phải nuối tiếc thương hại cho số phận của nó , đó một h́nh ảnh của Thánh địa Mỹ Sơn , một di tích văn hóa của Quảng Nam – Đà Nẳng và của tất cả chúng ta
Thánh địa Mỹ Sơn hoang tàn và đổ nát
Nh́n tứ phía Tây
Nh́n từ phía Đông
Cây Kư sinh trên nóc tháp
Tượng không đầu
Nếu là biểu tượng đại diện cho Thánh địa Mỹ Sơn th́ khu C này là nơi tiêu biểu nhất , không những về mặt cảnh quan mà c̣n về số lượng , chất lượng của các đền tháp , bi kư, tượng đài và các tác phẩm điêu khắc bày biện ở đây vô cùng phong phú , đa dạng , ngoài ra diện tích của khu vực này cũng lớn nhất so với các khu khác , bởi v́ từ đây đến mí chân núi Mahaparvata cũng c̣n hơn 1 Km rưỡi
Nh́n trên cao phía từ Đông Nam của thung lũng th́ khu C trải rộng nằm soăi ra bắt đầu bởi một mặt bằng , đỉnh của một ngọn đồi thấp , khu vực này chạy dọc theo triền dồi về hướng tây và càng xuống , càng thấp dần cho đến khi gặp khu b́nh nguyên đáy của thung lũng , khu C được phân chia thành những ô đất h́nh bậc thang , trên đó các kiến trúc đền tháp được xây dựng , phần b́nh nguyên dứơi chân đồi tương đối rộng răi và thoáng , diện tích đất ở đây đủ để cất lên nhiều đền tháp
Và từ khu vực này có thể quan sát các đền tháp chung quanh thánh địa , xét về mặt địa lư th́ nó được xem như trung tâm của vùng đất này
Một con suối chạy ṿng vèo bao quanh làm cho cảnh trí ở đây thêm phần huyền bí , có khi th́ ḍng suối như chảy ngầm trong hang động mí nước len lỏi qua các tàn cây ụp xuống nước , tàn lá cây rừng nguyên sinh che kín ánh mặt
trời làm cho khung cảnh càng mờ ảo , âm u , bí ẩn ....người ta có cảm giác rờn rợn bất an .... lẫn khuất đâu đó với ma rừng sơn lam chướng khí khi ngang qua một đoạn của con suối , mà từ mặt nước đen ng̣m rong rêu chằng chịt bên dứơi khói bốc lên như sương mù , ở một chỗ khác con suối lại phơi ḿnh dứơi ánh sáng mặt trời chói chang hai bên bờ chỉ là sỏi đá khô khốc , tia nắng chiếu từ hướng đông tới , xuyên qua ḍng nứớc trong veo mát lạnh soi rơ từng tảng đá có nhiều màu sắc bên dứơi thanh thoát và an b́nh
Bản đồ khu vực C
B́nh minh phía đông đầu suối là nơi trú ngụ các vị thần linh và hoàng hôn phía tây dưới suối là nơi yên nghỉ ngh́n thu của các v́ vua , của các quan đại thần của dân tộc và vương quốc Champa , một truyền thuyết cùa người dân Champa có từ khi lập quốc
Khu vực C1 bây giờ gần như b́nh địa , lác đác chỉ c̣n những đống gạch màu nâu sẫm , những trụ đá nằm đơn độc , lẻ loi giữa những đám cỏ tranh , bụi gai cao ngút đầu
Đi len lỏi trong những gai nhọn sắc của cây cỏ ngươi , trảng tranh ngọn cứng xước da , ngừơi ta có thể t́m thấy được dưới chân ḿnh những nền cũ của các đền tháp đă sụp đổ do bàn tay của con ngừời hay do tàn phá xói ṃn của mưa gió , bảo táp , của nắng cháy , của các cơn gió Lào nghiệt ngă thổi qua những ngọn núi đá phía tây dăy Trường sơn trong gần một ngàn năm
Vĩ đại và đơn độc là một tượng đá đă bị lấy mất phần trên mà phần c̣n lại là một kiến trúc gồm có ba tầng được xếp từ nhiều mảnh khác nhau, nh́n kỷ hóa ra đó là h́nh của Youni trong tổng thể của một bộ Linga – Youni , phần Youni c̣n lại nằm trơ vơ vững chắc trên một bệ đá có nhiều gờ , các gờ này có đường viền chung quanh . phần chân đế của bệ đá thỉnh thoảng có hoa văn mà nét sắc sảo đă bị bào ṃn , dưới bệ đá có một rảnh nước
Tất cả đều được vây quanh bằng 4 bức tường gạch đổ nát có hai lối vào theo hướng đông – tây
Đó là di chỉ duy nhất c̣n sót lại tại khu vực này : Một bệ đá to nhất ( trên thế giới ) h́nh Youni mà ngừơi ta t́m thấy cho đến thời điễm hôm nay , ngoài nó ra th́ vương văi trên mặt đất , trong đám cỏ tranh là các trụ đá , gạch vụn...
Suối trong Thánh đia Mỹ Sơn
Sơ đồ nóc tháp
Bệ đá Youni vĩ đại
Khu C1 là nền cũ của một ngôi tháp với một kiến trúc đẹp nhất và vĩ đại nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn, chung quanh nó , đôi chỗ văn c̣n thấy di tích nền móng của sáu ngôi tháp nhỏ bao bọc tạo thành một quần thể kiến trúc tăng thêm phần uy nghi vĩ đại của ngôi tháp chính , theo những tài liệu để lại th́ đây là ngôi tháp cao nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn với chiều cao 24 m , diện tích đáy là h́nh vuông , mổi cạnh dài 10m , tháp có 2 cửa ra vào hướng đông và tây , hướng tây nh́n xuống khu C1 , trong tháp thờ một bộ Linga – Youni lớn ( nay chỉ c̣n một bệ đá Youni ) phần trên tháp có 3 tầng , các tầng nhỏ dần lại và trên cùng là đỉnh tháp bằng sa thạch , ở mỗi tầng đều có cửa giả có h́nh người đứng dưới ṿm cuốn , hai cửa giả hai bên hông là hai ṿm cuốn chồng lên nhau , trên mỗi ṿm cuốn là một h́nh tháp thu nhỏ , mỗi cửa chính đều có tiền sảnh, cửa h́nh ṿm hoa văn rất tinh xảo , hai trụ vuông ép sát nằm hai bên làm tăng thêm vẽ uy nghi ngôi tháp
Ngoài của tháp th́ các trụ áp tường kéo dài khỏang 4 m với những trang trí hoa văn h́nh lá cuốn h́nh chử S nối liền nhau , các vật trang trí là các tượng điêu khắc bằng sa thạch h́nh Makara , h́nh vũ nữ Apsara , sử tử , voi , chim thần Garuda....
Kiến trúc chân tháp gồm có hai phần , dứơi nhỏ hơn trên , trang tri bằng những đóa sen trong các ô h́nh chữ nhật cùng các tác phẩm điêu khắc bằng sa thạch khác , cửa lên được thiết kế bởi 6 bậc cấp bằng đá ( Xem sơ đồ phục chế )
Ngôi tháp này là biểu tượng cho nghệ thuật điêu khắc , kiến trúc xây dựng và thiết kế , nó có thể là mẫu mực cho các công tŕnh kiến trúc sau này
Ngôi tháp chính mà ngảy hôm nay trên nền đá của nó chỉ c̣n sót lại một bệ đá Youni cô đơn buồn hiu trong buổi chiều nắng quái đỏ rực trên thánh địa Mỹ Sơn hoang vu đầy gió , nắng , cỏ tranh và hoa dại, một vùng đất thánh , một nơi linh thiêng một thời của dân tộc và vương quốc Champa
THÁNH ĐỊA MỸ SƠN NHỮNG NGÔI THÁP H̀NH THUYỀN và BỘ TRANG SỨC BẰNG VÀNG LÁ
Hồ Đắc Duy Phan IV: Khu C2
Người Champa lập quốc vào cuối thế kỷ thứ II. Năm 192 cuộc khởi nghĩa thành công, nghĩa quân Tượng Lâm và Nhật Nam dưới sự lảnh đạo của Khu Liên lập ra một vương quốc lấy tên là Lâm Ấp, đó là một quốc gia đầu tiên h́nh thành ở phía nam nước Đại Việt. Lâm Ấp theo giải thích của Thủy Kính ghi chú : Huyện Tượng Lâm, đọc theo chữ Hán là Tượng Lâm huyện hay Tượng Lâm ấp, về sau bỏ dần chữ Tượng thành ra Lâm Ấp. Năm 627-649, vua Viknâtavarman lên ngôi đổi quốc hiệu là Hoàn Vương Quốc. Năm 808, nhà Đường sang đánh, vua Hoàn Vương rút vào nam, đổi quốc hiệu là Champa tức Chiêm Thành , đến thế kỷ XII, dựa theo một bí kư của Champa th́ quốc gia này bị Chân Lạp xâm chiếm kéo dài từ năm 1199 đến năm Canh Th́n (1220) Sau khi người Chân Lạp rút khỏi Champa, là bắt đầu thời kỳ hưng thịnh của vương quốc này.
Kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn có thể được xây dựng từ thế kỳ thứ IV , Thánh địa Mỹ Sơn nằm cách Trà Kiệu khoảng 30 Km về phía tây đó là một thung lủng nhỏ đường kính ước chừng 2 Km, phía đông la núi Sulaha , phía nam là núi Mahaparvata , phía tây là núi Kusala , những ngọn núi bao quanh và chỉ có một lối vào duy nhất là theo con đường độc đạo nằm giữa hai quả đồi phía bắc , hai quả đồi này tạo thành cái cửa ngỏ như một cái chốt pḥng ngự cao khoăng 30 mét với một con suối nằm chắn ngang trước mặt, con suối chảy quanh co theo sườn núi phía bắc , rồi đâm thẳng vào phía trung tâm , nó chạy ṿng quanh tạo thành một thủy lộ lưu thông cho toàn bộ khu vực <----- Sơ đồ khu C2
Du khách sau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km về hướng nam th́ đến khu vực đền tháp với các công tŕnh kiến trúc và điêu khắc phong phú, đa dạng nhất của nền văn hóa Champa
Ấn tượng dầu tiên mang đến cho du khách là sự hoang tàn đổ nát của các ngôi tháp , sự rệu rả của các kiến trúc trước sự tàn phá của thời gian từ hằng bao nhiêu thế kỷ không được chăm sóc tu bổ đến đau ḷng : Cỏ dại , dây leo dưới chân tháp , cây tầm gởi , hoa lau ở trên nóc
Vương văi mặt đất ; đá, gạch ngỗn ngang , loang lổ trên tường rêu mốc thời gian. Tượng đá h́nh người vết thương đầy rẫy kẻ mất đầu người cụt tay , chốn th́ c̣n đầu mà người đă mất . Hoa văn gạch đỏ , sa thạch tượng đài lổ chỗ nắng mưa...
Nét hoang tàn đổ nát đền tháp trong Thánh địa Mỹ Sơn
Trong cái điêu tàn đổ nát đó lác đác đôi ba cái tháp h́nh thù dáng vẻ chưa bị phá hủy biến dạng hoàn toàn vẫn c̣n giữ lại cái cốt cách độc đáo , đa dạng và phong phú của lối kiến trúc đặt biệt văn hóa Champa cổ đại , vẫn c̣n vài tượng đài , bi kư ghi chép lịch sử h́nh thành khu thánh địa thiêng liêng Mỹ Sơn này.
Ngôi tháp h́nh thuyền ở khu C1
Trong số đó có tháp mang số B5 theo phân loại của nhà khảo cổ hoc người Pháp , ông H.Parmentier vào năm 1903-1904
Ngôi tháp này có mái cong h́nh thuyền khác hẳn với các ngôi tháp khác là có đỉnh h́nh chóp nhiều tầng trong thánh địa cũng như ở các nơi
Đáy của ngôi tháp này có h́nh chử nhật , của chính quay mặt ra hướng bắc , hai bên hông đều có cửa sổ , tháp có hai phần , phần dứơi có mái che, cửa chính lệch về bên phải gồm có tiền sảnh , bậc cấp đi lên và ṿm che chống đở bằng hai trụ đứng , mặt trước của mỗi trụ chia làm 3 ô nằm trên một chân đế h́nh vuông vững chắc , c̣n lại có tất cả 6 trụ áp tường chia mặt tiền của tháp ra làm 5 ô , trong mỗi ô có tượng h́nh người đứng chắp tay , phần trên trụ có 3 gờ nổi , chân trụ là đầu voi
Phần trên của tháp nằm chồng lên mái , mặt tiền có 8 trụ đứng , phần trên các trụ này có 4 gờ xếp lên nhau chia cắt phần mặt tiền thành các ô ngang dọc lạ mắt trong ô có trang trí hoa văn
Riêng phần trụ áp tường ở các góc có kích thước lớn hơn
Mái h́nh thuyền , hơi cong hai đầu , lỏm ở giửa , diện tích toàn bộ của mái bằng diện tích của phần trên tháp nên nh́n ở xa ngôi tháp có một thiết kế rất lạ gồm có mái cong h́nh thuyền , phần trên tháp trang trí chia cắt bởi 8 hàng cột và phần dưới tháp là các ô có h́nh ngửời đứng thẳng
Mặt hông của tháp quay về hưóng đông tây , đỉnh tháp là một ṿm chóp nhọn h́nh búp sen được nâng bởi một dăy trụ áp tường
Trang trí là phần độc đáo của ngôi tháp này ngoài kiến trúc mái tháp không nhọn có nhiều tầng như các ngôi tháp khác mà là một mái cong h́nh thuyền
Chân tháp đă bị phá hủy tuy nhiên vẫn c̣n sót lại 3 tượng có h́nh đầu voi với vỏi thả xuống đất , phần trên các đầu voi này là một ṭa sen trên có h́nh ngừơi đứng thẳng vai ngang hai tay chắp vào nhau , thân được chạm thẳng vào tường tháp , đầu đội mũ 3 tầng , h́nh ngừơi thứ ba trong h́nh c̣n thấy rơ có râu dài , trông xa th́ thấy giông nhau nhưng nh́n và phân tích kỷ trong 5 tượng ngừơi được trang trí trong các ô có ṿm che th́ không có cái nào giống cái nào chỉ cần để ư các chi tiết ở bàn chân , hoa văn , nếp gấp của áo quần , kích thưóc chiều cao và chiều ngang của vai....
Phần trang trí ṿm và thân tháp phía đông và tây là các bức tranh điêu khắc chạm trổ hài ḥa và sinh động với các cột trụ chống ở góc hay áp tường
Ngôi tháp này được xem như ngôi tháp c̣n tương đối nguyên vẹn nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn mặc dù nó bị phá hủy , một phần mái cong h́nh thuyền với các viên gạch bị bong ra trơ lại lớp đất nung bên trong nhiều nhất là giửa của mái phía hướng bắc , các gờ dứơi của nó cũng bị sạt lở
Những phần đổ nát của ngôi tháp có mái cong h́nh thuyền
Phần mái che cho các trụ , ô chứa h́nh ngừơi th́ sạt lở , bong tróc không c̣n h́nh dáng trông rất thê thảm nhất là ṿm che ở tiền sảnh cửa chính , c̣n chân tháp th́ ngoài việc mất đi một tượng có h́nh đầu voi và các tác phẫm điêu khắc trang trí khác các viên gạch đă bong ra khỏi chân tháp để lại những ngóc ngách lổ chổ môi trường tốt nhất cho các loại cây kư sinh, cỏ dại và hang cho các loại gậm nhấm
Trong khu C1 c̣n có một ngôi đền nhỏ nằm phía tây của ngôi tháp có mái cong h́nh thuyền này , đền quay về hướng đông , nóc tháp nhọn đổ nát nhiều chổ , các hoa văn trang trí không c̣n nguyên vẹn , tiền sảnh bị sập chỉ c̣n lại sườn của ṿm cuốn dưới có tạc tượng một h́nh người chắp tay phần mặt bị hư hại nặng , chân dứng trên một bệ đá mà hoa văn đă bi hủy hoại , hai bên có trụ chống cho ṿm cuốn trên hoa văn lá xoắn h́nh chữ S liền nhau , tường và các cửa giả cách nhau là cho nó bớt nặng nề phù hợp với chiều cao của ngôi đền làm cho nó có một vẻ đẹp vừa nhẹ nhàn vừa thanh thoát
Trong cuốn sách Mỹ Sơn trong lịch sử nghệ thuật Chăm kể lại : Trong chỗ sâu kín của ngôi đền này vào khỏang năm 1904 , những nhà khảo cỗ học đă sưu tầm được một bộ trang sức bằng vàng, đầy đủ dành cho một pho tượng lớn cở nửa người thường. Kiểu thức hoa văn trang trí cho biết nó thuộc phong cách Đồng Dương . Đây là một bộ trang sức bằng vàng lá duy nhất c̣n nguyên vẹn t́m thấy trong nghệ thuật Chăm . Nó từng được đem trưng bày tại Hội Chợ Marseille năm 1926
Nơi ngôi đền này một bộ trang sức bằng vàng lá được t́m thấy năm 1904
Bộ trang sức này được chế tác bằng những miếng vàng không dày lắm , gồm một cái mũ Kirita-Mukuta , trang trí 5 đóa hoa lớn , phía trên có đính một viên hồng ngọc , phía sau có một miếng che lấp gáy , hai miếng che sau tai và một ṿng hào quang sau đầu hai hoa tai , một ṿng kiềng đeo cổ , một bộ phận nịt ngang ức với bản khá lớn , đồ đeo ở hai vai là hai đóa hoa lớn , hai ṿng deo ở cổ tay và chân có bản lớn , một sợi dây chuyền cổ , các ṿng đeo được móc lại với nhua bằng những cái khóa . Tất cà các miếng vàng này được chạm trổ hết sức tinh tế và điêu luyện
Bộ trang sức này dùng để đeo cho các tượng thần bằng sa thạch hoặc bằng đồng khi hành lễ , ngày thường chúng được tháo ra và cất giử cẩn thận . Bi kư Chăm tại Mỹ Sơn đă nhiều lần nhắc đến bộ lễ vật này nó được dâng cúng bởi các vua Chăm
Hiện tại bộ trang sức này đang ở đâu ? ai là chủ nhân của nó , điều mà nhiều người muốn biết , muốn chiêm ngữơng nó
Con người đă lấy đi rất nhiều thứ từ khu Thánh địa này với rất nhiều lư do ! hiện tại tổ chức UNESCO thừa nhận nó là một di tích lịch sử của nhân loại , hảy trả lại cho khu Thánh địa Mỹ Sơn những ǵ của nó , đó cũng là ḷng tự trọng của con người chứ không phải sợ một lời nguyền của vua Bhadravarman đệ nhất là người khởi công xây dựng thánh địa này với những lời nguyền như sau : ".....Nếu có kẻ nào dùng vũ lực để chiếm đoạt hay phá hủy ....th́ nhân dân không phải tội, mà tội lổi sẽ dành cho kẻ đó.... "
Hồ Đắc Duy
Tham khảo
1/ Du kư đường Trường Sơn 2/ Đại Nam Nhất Thống Chí 3/ Mỹ Sơn trong lịch sử nghệ thuật Chăm của Trần Kỳ Phương 4/ Đại Việt Sử Kư Ṭan Thư 5/ Mỹ Sơn sanctuary 6/ The Cham sculpture museum Đà Nẳng 7/ Khâm Định Đại Nam Hội Điễn Sự Lệ
Khu A : gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông 
Khu B : gồm có các kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía tây có một tháp chính và 3 kiến trúc phụ 
Vũ điệu của nữ thần SIVA 
B́nh minh phía đông đầu suối là nơi trú ngụ các vị thần linh và hoàng hôn phía tây dưới suối là nơi yên nghỉ ngh́n thu của các v́ vua , của các quan đại thần của dân tộc và vương quốc Champa , một truyền thuyết cùa người dân Champa có từ khi lập quốc 
<----- Sơ đồ khu C2 
