(VietNamNet) - Những vạt lúa rẫy của đồng bào dân tộc miền tây Phú Yên chín vàng rực. Ông Phạm Thảo quẩy cây sào tre móc chiếc lồng chim lên vai. Mùa bẫy chim cu gáy đã bắt đầu...
Lên đường bẫy chim trong mùa sương gió nồm
Man mác cánh gió nồm thổi qua vạt rừng thưa dìu dặt tiếng chim. Đều bước trên con đường mòn ngoằn ngoèo dẫn sâu vào rừng trập trùng sương sớm, ông Phạm Thảo không ngoảnh đầu lại, giọng hồ hởi: "Mùa sương gió nồm. Mùa này bẫy cu gáy là "ngon" nhứt đây".
Cái sướng của thú chơi
Chẳng biết tự bao giờ, người miền Trung có cái thú chơi chim cu gáy. Mảnh đất nghèo mọi thứ, chỉ có chim chóc trên những cánh rừng xa là sẵn. Sau những giờ luồn núi phát rừng làm rẫy, cắm mặt xuống triền dốc trỉa hạt..., vài tiếng chim gù trên cành cây ven suối cũng đủ làm vơi bớt nỗi mệt nhọc.
Đó là những lúc vào mùa, dân chơi chim đi làm nương quẩy theo chiếc lồng máng vô chạc cây bên bìa rẫy, chim tự do gù "đã đời" cho hết buổi làm. Đến khi nông nhàn, mới là lúc để chơi chim thực sự. Những anh dân chơi nông dân rời nhà, ngốn hết hàng chục cây số phóng xe (có khi là xe đạp) đến lội bộ, miên man theo những tiếng chim gù.
"Đi bẫy cu gáy xa thường phải bốn, năm "ông" đi chung mới vui. Ông này bẫy được mà ông kia chưa có con nào thì phải ráng kiếm. Vậy là cứ cạnh tranh đến lúc ông nào cũng đầy lồng hồi nào không hay", ông Thảo tâm sự. Bốn, năm ông cùng vào một khu rừng nên phải dỏng tai lên nghe tiếng chim gù rồi nhanh chân kiếm chỗ móc lồng chim mồi của mình trước, nếu không phải đi xa hơn nữa. Tiết tháng nồm miền Trung gió mát nhưng nắng rất gắt, tìm cho được chỗ để móc cái lồng, bở hơi tai.
Một chú chim bổi dáng đẹp
Đã vậy, không phải cứ treo đại khái chiếc lồng vào đâu cũng được. Phải lựa thế nhánh cây để đón hướng chim vào sẽ chắc cú "dính" nhất. Nhánh cây mà chim bên ngoài sẽ đậu phải nằm đối diện hoặc bên hông mặt sân bẫy, nhưng tốt nhất là chính nhánh cây móc lồng phải có thế thuận lợi cho chim đứng nhảy vào.
Những tay chơi nông dân lúc này phải tìm bụi rậm giấu tấm thân dềnh dàng vào, để nghe tiếng đập thình thịch trong lồng ngực mình khi có chú chim bên ngoài hung hăng chập chờn bay về chuẩn bị "chiến đấu" với chim mồi.
Cái sướng nhất của thú chơi chim cu gáy là ở đây. Hồi hộp chờ đợi nghe chim mồi gù khích tướng chim rừng bay về. Hết nhìn chú chim nhà gục gặc cái đầu gù "cục... cồ... ồ... cộ... ộ...", lại nhìn chim rừng sừng sộ gù đáp trả rồi chực bay vào. Gáy gióng, gáy thúc, gáy rúc, đến khi chú chim rừng hăng máu sập bẫy thì cái sự sung sướng của kẻ đi săn kết thúc!
Chú chim mồi đang gáy dụ chim rừng ngoài bìa rẫy
Ngay cái giai đoạn thưởng thức chỉ diễn ra dăm ba phút này, lỡ có "thằng cha" nào vô tình đi qua làm chim bay mất, rất dễ làm tay chơi chim nổi nóng. Không nóng vì mất một chú chim mà nóng vì chưng hửng, mất hứng khi màn trình diễn sống động bị cắt ngang. Ông Thảo kể: "Có lần tôi đi tàu lửa ra tận huyện Vân Canh (Bình Định) bẫy chim, đang ngồi trong bụi rậm thì một anh dân tộc đi ngang qua, tôi phất tay ra hiệu anh ta vẫn không chịu tránh xa. Đến khi chim bay mất thì anh ta mới tỉnh rụi "ai biết chỗ mấy ông làm ăn đâu". Tức không chịu được".
Chim cũng như người
Ông nông dân chính hiệu, chẳng ngờ lại nói về những chú chim cu gáy say sưa và trìu mến như miêu tả những... cô gái đẹp. Chim cu gáy phải có dáng đẹp, thân dài, khéo, gọn. Đầu phải nhỏ, mỏ thẳng đúng theo câu lưu truyền trong giới "đầu nhỏ mỏ ngay, có chết nó cũng hay". Vòng lông cườm quanh cổ phải cao, thẳng, dày. Lông cánh dặm phải khô, mịn. Chân phải gọn, đóng vảy, đặc biệt tránh xa chim có chân giống con tôm...
"Cũng như con người vậy thôi. Nói thấy thích một cô nào đó thì có nghĩa là có thích một vài thứ của cô ấy, mái tóc, dáng người, nước da... Tuy mỗi người một ý, nhưng chim mình khéo, dáng đẹp thì nói chung ai cũng muốn giữ lại nuôi làm chim bổi, còn chim đầu to tổ bố, mình ngắn cụt lủn thì chỉ có nước... làm thịt ăn".
Xong vẻ bề ngoài, đến tiếng gáy. Nhắm mắt lại, chỉ cần nghe qua tiếng gáy, dân chơi cũng biết chim hay, dở. Có nhiều loại giọng như giọng đồng, giọng thổ, giọng cấn. Trong giọng thổ lại chia ra nhiều kiểu như thổ đất, thổ lùm, thổ rỗng. Giọng thổ là giọng được ưa chuộng nhất của chim cu gáy, bởi cái giọng ấy ác liệt lắm, cất lên là có kẻ tìm đến kịch chiến. Chim giọng đồng cũng hay, kêu thánh thót, ồn ào như gõ thùng rất sốt ruột, khiêu khích chim rừng rất nhanh nhưng có nhược điểm là hay đá lồng.
"Cũng vẫn như tiếng nói con người vậy thôi. Có người nói dễ nghe, xin gì người ta cũng muốn cho. Nhưng có kẻ vừa nghe lên tiếng là đã muốn... đánh".
Hạt mằn ri, món khoái khẩu của cu gáy
Chim cu gáy bẫy về được cả tiếng lẫn dáng rồi thì cứ thế vào lồng riêng, cho ăn gạo lức, lúa gạo đỏ xay, hạt mằn ri, kể cả sạn, đất, luyện tập chờ ngày theo chủ đi chinh phạt những cánh rừng, lại dụ chim khác về. Có con chỉ vài ba tháng đã điêu luyện nhưng cũng có con lì lợm đến cả năm mới chịu "làm việc". Cũng có chú móc ở cây chanh, cây ổi trong vườn nhà thì gáy rộn trời đất, nhưng đem vào rừng lại nín thinh chẳng thèm gù một tiếng. Bao nhiêu gạo lức, lúa đỏ, hột mằn ri của ông chủ nóng tính thế là đi thẳng ra ngoài quán đặc sản.
Giữ lại chút thanh âm
Bây giờ miền quê nghèo đã mọc lên nhiều quán đặc sản. Chẳng biết có phải vì thế không mà chim cu gáy ngày càng thưa dần cánh bay và tiếng gáy sau những vạt rừng huyện Đồng Xuân, Phú Yên quê hương ông Thảo. Bây giờ muốn bẫy được nhiều chim, ông đã phải đi xa hơn, lặn lội đến tận Phú Túc (Daklak), thượng nguồn sông Ba. Còn quanh quẩn trong huyện nhà, xưa mỗi chuyến 9 - 10 con, nay 9 - 10 chuyến mới được vài con.
Một chú cu gáy dính bẫy
Chút an ủi là sau ông Thảo - kẻ chơi chim cu gáy từ thuở vác cây sào để móc lồng chim lên cao còn chới với, đã có thêm rất nhiều người nối tiếp thú chơi này. Cả huyện dễ có đến hàng trăm lồng. Các chú chim ngày trước còn được trao đổi không phí qua lại giữa các tay chơi cùng hội, nay được định giá sòng phẳng từ vài trăm đến vài triệu đồng một chú.
Như thế là cu gáy lên đời rồi. Nhưng ông Thảo lại thấy buồn. Người ta chơi ào ạt quá, chơi như để làm giàu, làm sang chứ không phải vì tiếng gáy, màu lông cườm mộc mạc của giống chim nhà quê này. Song bỏ thì ông không chịu được. Dẫu sao thì nó cũng đã gắn với cả một thời tuổi thơ đến thời trai trẻ và cả thì hiện tại của ông. Thi thoảng dắt đàn bò vào núi, ông lại quẩy lồng chim theo, không bẫy được thì cũng nghe nó gáy đỡ buồn. Miễn là giữ lại được thanh âm của những mùa bẫy chim cu gáy đã đi qua đời ông.
Người viết bài này được ông tặng một chú, vất vả đưa về Sài Gòn nuôi. Không hợp thổ nhưỡng, khí trời lắm bụi nhiều khói, ồn ào quá đỗi, hay vì sự vô tâm của con người, chú ta lăn ra chết. Người viết ngẩn ngơ. Hình như chút thơ ấu dại khờ trong ta vừa trở lại đâu đây rồi vụt mất vĩnh viễn, cũng bởi chính bằng những thứ đã làm chú chim cu gáy tội nghiệp kia lìa đời.
