T́nh cờ trong lúc đi tra nghĩa một thành ngữ, tôi được đọc :
Trong bài hịch kể tội Tuỳ Dượng Đế, Lư Mật có viết : Chặt hết trúc trên núi Nam Sơn, chẻ thành tre cũng chẳng đủ để ghi tội ác của Tuỳ Dượng Đế. (Điển cố văn học, Đinh Gia Khánh chủ biên, nxb Khoa Học Xă Hội, 1977, tr. 412).
Lời giải thích nghe hơi lạ.
" Chặt hết trúc, chẻ thành tre ", nghĩa là thân cây trúc to hơn thân cây tre à ?
Thế mà từ thuở bé đến giờ tôi cứ đinh ninh là tre to hơn trúc. H́nh ảnh cái mành trúc, cái chơng tre của bà nội, cái xe điếu uốn cong của bố, cái cầu ao đầu làng... Hay là ḿnh nhớ sai ?
May quá, Từ điển tiếng Việt của nhóm Hoàng Phê cho biết Trúc là tên gọi chung của nhiều loài tre nhỏ, gióng thẳng. Nghĩa là... trúc nhỏ hơn tre. Yên tâm chưa ? Dạ... chưa. Định nghĩa rơ như vậy mà c̣n chưa yên tâm à?
Định nghĩa th́ rơ nhưng thí dụ đưa ra th́ hơi mù mờ. Từ điển tiếng Việt giải thích thành ngữ " Trúc chẻ ngói tan " là ví thế quân mạnh như chẻ tre, đánh đến đâu, quân đối phương tan tới đó.
Trúc chẻ là... chẻ tre. Hoá ra trúc lại là tre ?
Rốt cuộc, trúc là tre hay khác tre ? Là... cả hai! Thế mới... điên cái đầu !
Đầu đuôi chỉ v́ :
- Nếu trúc là chữ Hán th́ tiếng Việt dịch là cây tre. Thí dụ : Trúc côn là cái gậy tre (Từđiển tiếng Việtcủa Văn Tân).
- Nếu trúc là tiếng Việt th́ trúc... hơi khác tre.
Họ tre có nhiều cây, mỗi cây có một tên gọi khác nhau : trúc, bương, luồng, vầu, lồ ô, giang, mai, nứa, hóp v.v.. Trúc là một giống tre nhỏ. Trúc xinh trúc mọc đầu đ́nh.
Tre to lớn hơn trúc. Tre mọc hoang thành rừng. Tre được trồng để bao bọc, bảo vệ xóm làng. Làng tôi xanh bóng tre.
Thân tre được để nguyên, dùng làm nhà, làm cầu ao...hoặc được chẻ nhỏ làm tăm, tước mỏng làm lạt...
Tre và trúc khác nhau như vậy. Nhưng đôi khi cũng bị lẫn lộn.
B́nh Ngô đại cáo của Nguyễn Trăi có câu :
Quyết Đông Hải chi thuỷ, bất túc dĩ trạc kỳ ô ; Khánh Nam Sơn chi trúc, bất túc dĩ thư kỳ ác.
Văn Tân dịch là :
Tát cạn nước Đông hải, không đủ rửa vết nhơ Chặt hết trúc Nam sơn, chẳng đủ ghi tội ác
Trúc Khê dịch là :
Múc cạn nước Đông Hải dễ mà rửa sạch tanh nhơ Đẵn hết trúc Nam Sơn chẳng đủ biên ghi tội ác
Bùi Kỷ dịch là :
Độc ác thay ! trúc rừng không ghi hết tội Dơ bẩn thay ! nước bể không rửa sạch mùi
Chữ trúc được cả ba người dịch dịch là... trúc. Đúng ra phải dịch là tre.
Nguyễn Trăi muốn nói rằng Chặt hết tre Nam Sơn (chẻ thành thanh) cũng không đủ để ghi tội ác (của quân Minh).
Trong một bài biểu dâng lên vua Gia Long, Đặng Trần Thường cũng nói :
Xét tội ác (của bọn Ngô Thời Nhậm th́) chẻ hết tre cũng khó biên hết.(Đại Nam thực lục, tập 1, bản dịch của Nguyễn Ngọc Tỉnh, Giáo Dục, 2002, tr. 547).
Ngày xưa, khi chưa có giấy, người ta viết lên tre. Những thanh tre chép sử, có lớp vỏ màu xanh, được gọi là thanh sử. Thanh sử dịch sang tiếng Việt là sử xanh.
Ngh́n thu gặp hội thăng b́nh Sao Khuê sáng vẻ văn minh giữa trời Lan đài dừng bút thảnh thơi Vâng đem quốc ngữ diễn lời sử xanh... (Lê Ngô Cát và Phạm Đ́nh Toái, Đại Nam quốc sử diễn ca)
Ngày nay lịch sử được viết bằng giấy trắng mực đen, được gọi là trang sử. Chỉ có mấy ông hoài cổ, ưa màu mè, mới phóng bút viết những trang sử xanh (rờn).
Thân trúc (tiếng Việt) vốn nhỏ, người Việt không chẻ trúc để làm ǵ cả.
Chỉ có văn học mới lôi trúc (chữ Hán) ra chẻ.
Bản dịch B́nh Ngô đại cáo có câu :
Trận Bồ Đằng như sấm vang chớp giật, Trận Trà Lân như trúc chẻ tro bay.
Thơ Nôm cũng có những câu tương tự :
Nhân cơ phá trúc đuổi dài Bảo Hà mở luỹ, Hồng Mai trú đồn (Đại Nam quốc sử diễn ca) Thừa cơ trúc chẻ ngói tan Binh uy từ ấy sấm ran ra ngoài (Kiều)
" Trúc chẻ " chữ Hán là " phá trúc ". " Phá trúc " dịch hết sang tiếng Việt là " chẻ tre ".
" Trúc chẻ ngói tan " chỉ thế quân mạnh, đánh đâu được đấy. Dễ như chẻ tre, tháo ngói. Chẻ tre, chẻ được một mắt th́ các mắt khác tự tách ra. Tháo ngói, tháo được một ḥn th́ cả mảng sụt theo (Đào Duy Anh, Từ điển truyện Kiều).
Đào Duy Anh gián tiếp đồng ư rằng " trúc chẻ " nghĩa là " chẻ tre ".
Tại sao trong thơ văn xưa của ta, chữ tre không được dùng, chữ trúc không được dịch ? Chỉ v́ niêm luật, thanh điệu của thơ văn. Tre (thanh bằng) không thay thế cho trúc (thanh trắc) được. Rốt cuộc các tác giả, dịch giả đă chọn cái hay (nhưng tối nghĩa) thay cho cái đúng (nhưng nằm ngoài ṿng luật lệ).
Thu ăn măng trúc, đông ăn giá Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao (Nguyễn Bỉnh Khiêm)
Miệng ăn măng trúc, măng mai Những giang cùng nứa lấy ai bạn cùng (Trấn thủ lưu đồn, Ca dao)
Măng mai to bằng bắp chân ăn c̣n bữa đói bữa no, huống hồ măng trúc nhỏ như ngón tay. Nguyễn Bỉnh Khiêm có thể sai người ở đi t́m măng trúc về... nhắm rượu, nhưng anh lính thú " ngày th́ canh điếm tối dồn việc quan " kia th́ nhất định không mất th́ giờ đi kiếm măng trúc về... nhâm nhi, ăn chơi.
Oằn oại đôi vai quân tử trúc Long lay một cổ trượng phu ṭng (Nguyễn Hữu Huân, Khi bị đóng gông)
Gông mà làm bằng trúc th́ chỉ có gông hàng mă cho trẻ con bẻ chơi.
Luật bằng trắc đă loại chữ tre, dùng chữ trúc (Hán).
Tuy nhiên, đôi khi chữ trúc cũng được niêm luật cho phép dịch là tre.
Tú hoa dă trúc tam xuân hảo Tinh nguyệt minh song nhất thất hư
(Tre hoang, hoa đẹp, ba xuân tốt, Cửa sáng, trăng trong, nhà trống trơ). (Nguyễn Bỉnh Khiêm, Xuân đán cảm tác, Đinh Gia Khánh dịch)
Mặc dù bị trúc Tàu lấn át, thỉnh thoảng cây tre của ta cũng được các cụ nhà Nho đề cao. Thế à? Hoá ra bụt chùa nhà cũng thiêng sao ?
Đồ đựng tăm ngày xưa được khắc câu Mỗi phạn bất vong quân tử trúc (Mỗi bữa cơm không quên cây tre quân tử). Cây tre được ví với người quân tử v́ tre có " tiết cứng, ḷng không " :
Vị xuất thổ thời tiên hữu tiết Đáo lăng vân sứ dă vô tâm
(Chưa mọc lên khỏi mặt đất đă có tiết Lên đến mây cao th́ không có tâm)
Có chắc là cây tre không ?
Con ve kêu ỏng ảnh tiếng chầy Ḱa quân tử trúc, dạ này bâng khuâng...
Dân ca cũng tơ tưởng quân tử trúc kia mà !
Quân tử trúc là... quân tử Tàu. Quân tử tre là... quân tử ta.
Đôi khi dân ca c̣n vượt cả chữ nghĩa của thánh hiền :
Gió đưa bụi trúc ngă quỳ Ba năm trực tiết c̣n ǵ là xuân
Tiết hạnh của nữ nhi và tiết tháo của quân tử, cái nào đáng quư hơn cái nào ?
Trở lại chuyện cơm nước hàng ngày.
Mỗi bữa cơm không quên cây tre quân tử. Người ta có thể ba ngày, ba tháng không đọc sách, nhưng mấy ai có thể khoanh tay...chịu mắc răng nửa ngày ? Câu nói vừa có nghĩa đen là ăn cơm xong phải nhớ lấy tăm (tre) xỉa răng, vừa có ư nhắc nhở mọi người phải tu thân để trở thành người quân tử.
Dạ, dạ, quân tử dễ thương lắm.
Chả thế mà chị Xuân Hương đă nhiều lần thủ thỉ :
Quân tử có yêu th́ đóng cọc Xin đừng mân mó nhựa ra tay (Quả mít)
Quân tử có thương th́ bóc yếm Xin đừng ngó ngoáy lỗ trôn tôi (Ốc nhồi)
Bọn em chỉ mơ được :
Một đêm quân tử nằm kề C̣n hơn thằng nhắng vỗ về quanh năm
Oan cho nhà Nho đến thế là cùng. Nhà Nho khuyên mọi người sống như quân tử chứ không phải khuyến khích các em... chơi trèo với quân tử như vậy đâu.
Người ta, kẻ th́ mong được " một phút huy hoàng ", kẻ th́ lỡ dại được " một giờ ", thế mà mấy em đ̣i những... " một đêm"! Quân tử như gió, tiểu nhân như cỏ... Mưa gió suốt đêm, coi chừng có ngày sập nhà, găy giường đấy.
Nghĩ mà bực ḿnh giùm cho thằng nhắng Việt Nam. Dớ da dớ dẩn, rờ rẫm ra sao để đến nỗi xôi hỏng bỏng không, bị chê sát ván như vậy ? Nó phải sống ở bên Tây th́ mới đúng đất dụng vơ. Tha hồ trổ tài vỗ về các bà. Huy chương vàng nịnh đầm (galant) đút túi là cái chắc !
Ta có thành ngữ Tre già măng mọc để nói thế hệ trẻ nối tiếp thế hệ cha ông. Ngày xưa c̣n có thành ngữ Tre c̣n măng mất (Nguyễn Đ́nh Chiểu, Lục Vân Tiên), và Tre già khóc măng (Génibrel) để chỉ hoàn cảnh con cái chết trước cha mẹ.
Mới ngày nào...
Tre được dựng thành hàng rào dày đặc để pḥng giữ các bản làng miền núi, để bảo vệ các ấp chiến lược xa xôi hẻo lánh. Tre được vót nhọn, cắm tua tủa dưới hầm chông.
Qua rồi, cái thời chinh chiến...
Mẹ nh́n lên cao trong vắt trăng sao Đầu làng tre xanh vui đón xôn xao Mẹ nh́n tay con không súng không dao Nụ cười trên môi Ôi trái tim người... (Phạm Thế Mỹ, Giấc mơ của mẹ)
Bụi tre, khóm trúc lại trở thành chứng nhân của ḥ hẹn, yêu đương...
Anh nhớ xót xa, dưới tre là ngà Gợn buồn nh́n anh, em nói mến anh Mây lướt thướt trôi, khi nắng vương đồi Nhớ em dịu hiền, nắng chiều ngừng trôi. (Lê Trọng Nguyễn, Nắng chiều)
... của nhớ thương, hờn trách
Công anh đắp nấm trồng chanh Chẳng được ăn quả vin cành cho cam ... Chắc về đâu đă hẳn hơn đâu, Cầu tre vững dịp hơn cầu thượng gia
Cầu thượng gia tức là cầu " thượng gia hạ tŕ " (trên là nhà, dưới là ao). Có nơi gọi là " cầu ngói " (Thanh Toàn), " cầu Nhật Bản " (Hội An).
Chàng trai trách người yêu tham giàu phụ nghèo. Em ơi, cầu thượng gia kia nh́n bề ngoài th́ sang trọng, to lớn nhưng chắc ǵ đă vững bền hơn chiếc cầu tre đơn sơ, mộc mạc này?
Thuở thanh b́nh, tre trúc reo vui... Vườn nhà chúng tôi tre mọc um tùm.
Lúc mới dọn về, vườn chỉ có một khóm tre thưa. Vợ chồng hăm hở đánh vài gốc, cắm trồng mấy góc vườn. Hàng xóm đỡ ḍm sang nhà ḿnh . Không ngờ, mấy năm sau chỗ nào cũng đầy tre. Chặt rồi lại mọc. Tre mọc kín hàng rào. Tre chui dưới tường, đâm ra ngoài đường. Tre ḅ sang hàng xóm. Tre nâng cả gạch lát sân. Rễ tre sắp lan đến bếp, sắp đụng pḥng khách.
Người bạn Pháp ngạc nhiên :
- Ồ ! Tre biết lách, biết luồn tránh chướng ngại. Nhiều đốt cụt ngủn, h́nh thù xiên xẹo.
- Một vài cây bị biến tướng. Có lẽ tại thuỷ thổ.
- Bên Pháp không có tăm tre, người Việt xoay xở ra sao ?
- Không có tăm tre th́ có tăm quẹt, tăm gỗ, tăm nhựa. Tăm nào chả được, miễn sao sạch sẽ, được việc. Nguyễn Dư (Lyon, 6/2006)
